________________
એજ પ્રમાણે સુપ્તાવસ્થામાં અથવા મૂર્છા આદિ અવસ્થામાં આત્મામાં ક્રિયાના અભાષ હોવા છતાં પણ, એટલાજ કારણે આત્માને સર્વથા નિષ્ક્રિય માની શકાય નહી.
અલ્પ લવત્ત્વ-એટલે કે થોડાં જ ફળેા આવવા રૂપ સ્થિતિ=ને પણ વૃક્ષના અભાવને સિદ્ધ કરવાના હેતુ (કારણુ) રૂપ માની શકાય નહીં ફણસ આદિ પર આછાં જ ફળ આવે છે, છતાં તેમને વૃક્ષ રૂપ જ માનવામાં આવે છે. તેથી હેતુ અનૈકાન્તિક બની જાય છે. એટલે કે વૃક્ષમા અલ્પ ફ્ળ ઉત્પન્ન થવા રૂપ હેતુના સદ્ભાવ હાવા છતાં પણ વૃક્ષત્વના અભાવ રહેતા નથી, પરન્તુ વૃક્ષત્વના અભાવનું અથવા અવૃક્ષત્વનું વિાષી વૃક્ષત્વ જ ઉપલબ્ધ થાય છે. એજ પ્રમાણે અલ્પક્રિયાવાળા આત્મા પણ ક્રિયાવાન્ જ છે– ક્રિયાહીન નથી.
શંકા- જેવી રીતે અલ્પ ધનવાળા ભિખારીને નિન જ કહેવામાં આવે છે. એજ પ્રમાણે અપક્રિયાવાળા આત્માને પણ નિષ્ક્રિય જ કહેવા જોઇએ.
સમાધાન– આ દલીલ વ્યાજબી નથી. કારણ કે આ બે વિકલ્પો દ્વારા જ તેનુ નિરાકરણ થઇ જાય છે. તે ભિખારી કોઈ વિશિષ્ટ પુરુષ કરતાં વધારે ગરીબ હોવાને કારણે તેને નિધન કહેા છે, કે સમસ્ત પુરુષ કરતાં વધારે ગરીબ હાવાને કારણે તેને નિન કહેા છે?
પહેલા વિકલ્પ તા અમને પણ સ્વીકાર્ય છે. લક્ષાધિપતિની અપેક્ષાએ તેના કરતાં આછા ધનવાળાને સૌ નિન માને છે. બીજો વિકલ્પ બરાબર નથી કારણ કે ભિક્ષુકની અપેક્ષાએ અલ્પ ધનવાળા માણસ પણ ધનવાન ગણાય છે. એજ પ્રકારે કોઇ વિશિષ્ટ સામર્થ્ય સંપન્ન પુરુષની અપેક્ષાએ આત્માને નિષ્ક્રિય સ્વીકારતા હો, તે તેમાં કોઈ વાંધે નથી. બીજા શબ્દોમાં આપ એ વાતને જ સિદ્ધ કરી રહ્યા છે કે જે અમે પહેલેથી સિદ્ધ થઇ ચુકેલા માનીએ છીએ સામાન્ય રૂપે તે આત્મા ક્રિયાવાન જ છે– સર્વથા નિષ્ક્રિય નથી. આ પ્રકારે તે આ સાંખ્યા મારી નાખવામાં આવેલા સાપને મારી નાખવાની કહેવત જ ચિરતા કરે છે.
આ કથનને સંક્ષિપ્ત ભાવાર્થ એ છે કે આવે, તે અન્ય અને મેાક્ષની વ્યવસ્થા સંભવી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૦૧
આત્માને જો સર્વથા નિષ્ક્રિય માનવામાં શકતી નથી. એજ પ્રમાણે જો આત્માને
૮૧
