________________
છે, તલમાં પહેલેથી જ જે તેલ વિદ્યમાન હોય છે, તેને તલને પીલવાની ક્રિયા દ્વારા આવિર્ભાવ થાય છે. જે એવી પરિસ્થિતિ ન હેત, તે દૂધમાંથી જ દહીં થતું ન હોત અને તલમાંથી જ તેલ નીકળતું ન હતું. આ પ્રકારની વ્યવસ્થાને અભાવ હોત તો તેમના વચ્ચે કઈ પણ પ્રકારની ભિન્નતા જ રહેત નહી.
આ પ્રકારે સૂત્રકાર અહીં એવી દલીલ કરે છે કે પૃથ્વી આદિ પ્રત્યેક ભૂતમાં ચૈતન્યને સદ્ભાવ નથી, તે તેમના સમુદાયમાં પણ ચેતને કેવી રીતે હોઈ શકે? કારણ કે અન્યને (એટલે કે આત્માને) ચૈતન્યને જે ગુણ છે તેને સભાવ અન્યમાં (એટલે કે ભૂતેમાં) હોવાનું સંભવી શકતું નથી જેમ ઘટાદિમાં જળના ગુણને સદ્દભાવ દેખવામાં આવતા નથી, એજ પ્રમાણે આત્માથી ભિન્ન એવા ભૂતેમાં પણ આત્માને ચૈતન્ય ગુણ કેવી રીતે સંભવી શકે; આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે આત્માના ચૈતન્યગુણને સદ્દભાવ આત્માથી ભિન્ન એવા પૃથ્વી આદિ ભૂતમાં કદાપિ સંભવી શકે જ નહી.
પાંચ ભૂતોનો સંગ થવાથી ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ થાય છે.” આ પ્રકારની ચાર્વાકની માન્યતા સામે અમારા આ પ્રશ્નો છે. તે ચૈતન્ય શું સ્વતંત્ર છે, કે ભૂતના સંગથી જન્ય છે પહેલે પક્ષ સમીચીન (ગ્ય) નથી, કારણકે પૃથ્વી કઠિનતાગુણવાળી છે, જલ તરલતા ગુણવાળું અને શીત સ્પર્શવાળું છે, તેજ પાચક ગુણવાળું છે, વાયુ ચલન ગુણવાળે છે અને આકાશ અવગાહના ગુણવાળું છે. અથવા ગન્ધગુણવાળી પૃથ્વી, શીત સ્પર્શવાળું જળ, ઉષ્ણુ સ્પર્શવાળે અગ્નિ વિલક્ષણ સ્પર્શવાળ વાયુ. અને અવગાહન ગુણવાળું આકાશ છે. આ પ્રકારે એક એક ભૂતમાં જ જે ચૈતન્યગુણને અભાવ છે, તે તેમના સમુદાય વડે પણ ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ અથવા અભિવ્યક્તિ (આવિર્ભાવ) કેવી રીતે થઈ શકે, જે પૃથ્વી આદિમાં ચૈતન્યના ગુણોને સદ્ભાવ હોત તે પૃથ્વી આદિની સચેતન રૂપે ઉપલબ્ધિ થાત, પરન્તુ એવી ઉપલબ્ધિ થતી નથી તેથી ચૈતન્ય ભૂતોને ગુણ હોઈ શકે નહી. શરીરાવચ્છિન્નમાં (શરીયુક્તમાં) ચેતનને ગુણ જોવામાં આવે છે, તેથી તે આત્માને જ ગુણ હોઈ શકે છે- ભૂતાને નહીં, કારણ કે ભૂત ચૈતન્યગુણને આધાર નથી ચૈતન્ય ભૂતને ગુણ નથી પરંતુ ભૂતોથી ભિન્ન એવા આત્માને જ ગુણ છે. આ
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
