________________
વાયુકાય વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાયના ભેદથી જીવ છ પ્રકારના છે અને તેમને વધ (હિંસા) કરવાથી કર્મબન્ધ થાય છે. કર્મ વડે બધ થયેલે જીવ તેના શુભ અને અશુભ ફલને ઉપભેગ કરતો થકે સંસાર રૂપ અટવીમાં ભ્રમણ કર્યા કરે છે. આ પ્રકારે સંસાર પરિભ્રમણનું મૂળ કારણ કર્મ જ છે. આ કમબન્ધનું સ્વરૂપ જીવે સમજવું જોઈએ, કારણ કે કમબન્ધનના સ્વરૂપને જાણ્યા વિના તેને નાશ કરી શકાતે નથી. તે કારણે સૌથી પહેલાં તેના સ્વરૂપ વિષયક બંધ પ્રાપ્ત કરે એજ શ્રેયસકર છે.
વેદાનતીઓ એકલા જ્ઞાન દ્વારા જ મુકિત પ્રાપ્ત થાય છે, એવું માને છે. મીમાંસકો એકલાં કમથી જ મુકિત પ્રાપ્ત થાય છે, એવું માને છે. પરન્ત કિયાયુક્ત જ્ઞાન વડે જ મેક્ષ સાધી શકાય છે, એવું જેને માને છે. આગમમાં પણ કહ્યું છે કેદમ તો કશા એટલે કે “પહેલાં જ્ઞાન અને ત્યાર બાદ દયા-કિયા”. તેથી અહીં પહેલાં “પુતિ ” આ પદ દ્વારા જ્ઞાનનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, અને ત્યારબાદ “ટ” આ પદ દ્વારા ક્રિયાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, કારણ કે એકલું જ્ઞાન જ કાર્ય કરવાને સમર્થ હોતું નથી. તેથી જે જે રીતે શકય હોય, તે તે રીતે જીવ, અજીવ આદિ પદાર્થોનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ, આ પ્રકારે અહીં જ્ઞાન સંપાદન કરવાને ઉપદેશ આપવામાં આવ્યા છે.
જ્ઞાનને કોઈને કોઈ વિષય અવશ્ય હોય છે. વિષયના સદ્દભાવ વિના જ્ઞાનનું નિરૂપણ થવું શક્ય નથી. જ્ઞાનરૂપ ક્રિયા સકર્મક છે, તેથી તેનું નિરૂપણ કર્મ (વિષય) ના નિરૂપણને આધીન છે. જેમકે......ગમન આદિ કિયા ગતવ્ય આદિના સદૂભાવ વિના સંભવી શકતી નથી. એ જ કારણે અહીં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે “કંથ
નિ”િ દૂધ અને પાણીની જેમ આત્મપ્રદેશનું અને કર્મપુદ્ગલેનું એક બીજાની સાથે સંયુક્ત થઈ જવું તેનું નામ બન્ધન છે. અથવા જેના દ્વારા આત્માને પરાધીન કરી નાખવામાં આવે છે તેનું નામ બન્યો છે. જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ પ્રકારનાં કર્મોજ આ પ્રકારના બબ્ધ રૂપ છે. અથવા-જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ પ્રકારનાં કર્મોના કારણભૂત
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૫
