________________
માણસે સંવરને-દુખનિરોધના કારણરૂપ તપ, સંયમ આદિને કેવી રીતે જાણી શકે ? અજ્ઞાનિ તપ સંયમ આદિનું મહત્ત્વ તે સમજતા જ નથી. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જેઓ દુઃખના કારણને જ જાણતા નથી, તેઓ દુઃખના કારણોને તે કેવી રીતે જાણી શકે? દુઃખના કારણેને જાણી લેવામાં આવે, તે જ તેના વિનાશને ઉપાય કરી શકાય છે. એ તો છે
–ટીકાર્થ– મનને જે અનુકૂળ લાગે છે, તેને મને કહેવામાં આવે છે. આ પ્રકારે મનોજ્ઞ પદ અહીં સુખનું વાચક છે. કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરવાથી સુખના કારણને પણ “મનેz?” કહેવાય છે. અહી શુભ અનુષ્ઠાન એટલે કે જે પ્રત્યેની અનુકંપા આદિને “મનેશ” કહેવામાં આવેલ છે, અને પ્રાણાતિપાત આદિ અસત્ અનુષ્ઠાનને “અમને જ્ઞ” કહેવામાં આવેલ છે. આ અમનેજ્ઞ દ્વારા જેની ઉત્પત્તિ થાય છે એવા દુઃખને “અમને જ્ઞ” સમુત્પાદ” કહેવામાં આવેલ છે. અહીં “ઘ” પર નિશ્ચયાર્થે વપરાયું છે. તાત્પર્ય એ છે કે અમનોજ્ઞ સમુત્પાદને જ દુખ માનવું જોઈએ.
હવે આ કથનનો ભાવાર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે
મિથ્યા શાસ્ત્રની પ્રરૂપણા આદિ અસત્ અનુષ્ઠાન જ દુઃખનું કારણ બને છે. દુઃખનું અન્ય કોઈ કારણ નથી. આ પ્રકારે કુશાસ્ત્રની પ્રરૂપણું દુઃખ રૂ૫ હેવાથી કુશાસ્ત્રની પ્રરૂપણ અને દુઃખમાં કાર્યકારણુભાવ છે. એ પ્રકારની પરિસ્થિતિ હોવા છતાં પણ પૂર્વોકત મતવાદીઓ આ કાર્યકારણભાવને સમજ્યા વિના, પરમેશ્વર આદિ કારણે વડે દુઃખની ઉત્પત્તિ થવાની વાત માને છે. તેઓ દુઃખના વિનાશ રૂપ તપ સંયમ અદિ સ્વરૂપવાળા સંવરને કેવી રીતે સમજી શકે? કઈ પણ પ્રકારે જાણી શક્તા નથી. કારણને ન જાણુવામાં શી હાનિ છે? આ પ્રકારની દલીલ પણું વ્યાજબી નથી. જે માણસ દુઃખના કારણને ન જાણી શકે તે માણસ દુઃખને વિનાશ કરવાને સમર્થ પણ ન બની શકે.
જે દુઃખના કારણનું જ્ઞાન થઈ જાય, તે તેના વિનાશને માટે પ્રયત્ન કરી શકાય છે. જે દુખના કારણનું જ જ્ઞાન ન હોય, તે કઈ તેનાં ઉચ્છેદને માટે પ્રયત્ન પણ કેવી રીતે કરે? કદાચ વિના સમયે પ્રયત્ન કરે, તે પણ દુઃખને ઉચ્છેદ કરી શકે નહીં દુઃખને ઉછેર કરવાને બદલે ઊલટા તેઓ જન્મ, જરા, મરણ ઈષ્ટવિયોગ આદિ અનેક પ્રકારના દુઃખના સમૂહ રૂપ સંસારમાં જ અનંત કાળ સુધી રહેંટની જેમ પરિહામણ કરતા રહેશે. કારણને અભાવ હોય ત્યારે જ કાર્યનો અભાવ હોય છે, જેવી રીતે અમિને અભાવ હેય, તે ધૂમને પણ અભાવ જ રહે છે, એજ પ્રમાણે દુઃખના કારણને વસ્ત
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૪૬
