________________
ઉત્પન્ન કર્યા છે, એવું કેટલાક લોકો માને છે. ત્યારે કેટલાક લોકો એવું માને છે કે પ્રકૃતિ આદિ દ્વારા આ લેકની રચના થઈ છે ૬ !
-ટીકાથ– જીવ અને અજીવથી યુક્ત, સુખ અને દુઃખમય, સ્વર્ગ, નરક આદિ ગતિએ થી યુક્ત, જન્મ, જરા, મરણ, વ્યાધિ આદિના બન્ધનોથી યુક્ત એવા આ લેકની ઈશ્વર દ્વારા ઉત્પત્તિ કરવામાં આવી છે આ કથન દ્વારા તૈયાયિક અને વેદાન્તીઓની માન્યતા પ્રગટ કરવામાં આવી છે.
વેદાન્તીઓ ઈશ્વરને જ જગતનું ઉપાદાન કારણ અને નિમિત્ત કારણું માને છે. "यतो या इमानि भूतानि जायन्ते, येन जातोनि जीवन्ति यत्प्रयन्त्यभिस विशन्ति"
તારામરં સર્વ” નત્રયgisમા ઈત્યાદિ ઋતિવાક્ય વડે, તથા “==ાઘા થત ઈત્યાદિ બ્રહ્મસૂત્રો અનુસાર તેઓ ઈશ્વરને જગતનું ઉપાદાન કારણ માને છે, આ વાકને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે– ઈશ્વરના દ્વારાજ ભૂતની ઉત્પત્તિ થાય છે, ઉત્પન્ન થયેલા ભૂત જીવિત રહે છે, અને તેને કારણે અભિસંવેશ કરે છે. અહીં જે કંઈ પણ છે તે એજ બ્રહ્મરૂપ અથવા ઈશ્વરરૂપ છે, પૃથ્વી, જળ અને તેજરૂપ પ્રત્યક્ષ તો અને વાયુ આકાશરૂપ અપ્રત્યક્ષ તને સર્જક એજ ઈશ્વર છે. માયાયુકત ચેતનસ્વરૂપ ઈશ્વર જગતનું ઉપાદાન કારણ છે. તથા “સર્વેક્ષત્ત, તણૂવા તવાનુ કાવિત્ત, પSÉ વઘુ પ્રજ્ઞા” ઈત્યાદિ કૃતિઓના પ્રમાણ વડે પણ એજ વાત સિદ્ધ થાય છે. તથા ઈશ્વર જગતને કર્તા છે, કારણ કે તે ચેતન છે, જે ચેતન હોય છે તે કર્તા હોય છે, જેમ કે કુંભાર આ તર્કને આધારે પણ વેદાન્તીઓ ઈશ્વરને જગની ઉત્પત્તિમાં કર્તારૂપ કારણ માને છે. નૈયાયિક પર્વત, સમુદ્ર આદિ રૂપ જગતનું ઉપાદાન કારણ (જેનું બીજુ નામ સમવાયિકારણ છે) પરમાણુંને માને છે તેમની માન્યતા પ્રમાણે પરમાણુંએને સંગ અસમવાય કારણ છે, અને અદષ્ટ, દેશ, કાળ, પરમેશ્વર આદિ નિમિત્ત કારણો છે. સમવાય કારણ પરમાણું, જીવન અષ્ટ આદિને લઈને તથા ચેતન હોવાને કારણે પિતેજ કતૃત્વ ધારણ કરીને ઈશ્વર સંપૂર્ણ સૃષ્ટિની રચના કરે છે. ઈશ્વર ચેતન સ્વરૂપ હોવાને કારણે જગને કર્તા જ છે, પણ ઉપાદાન કારણ નથી. સમવાય કારણમાં જે ગુણ મેજૂદ હોય છે, તે પિતાના સમાન જાતીય બીજા ગુણને કાર્યમાં ઉત્પન્ન કરે છે, એ નિયમ છે, આ નિયમ પ્રમાણે જે ઈશ્વર જગતના સમવાયિકારણ રૂપ હોત, તે ઈશ્વરમાં વિદ્યમાન જ્ઞાન ગુણોને પણ જગતમાં સદ્ભાવ હોત. પરતુ જગમાં ચેતના તો દેખાતી નથી. તેથી ઈશ્વર જગતના સમવાય કારણરૂપ નથી, પરંતુ તે
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૩૭
