________________
दीपिका-नियुक्ति टीका अ.८ १.४९ मनापर्यवज्ञानस्य दैविध्यनिरूपणम् ८०१ ज्ञाने प्राप्ते सति उपशमश्रेणिमरद्ध्वैव क्षपकश्रेण्यारूढो भूत्वा क्रमश चत्वारि मोहनीय ज्ञानावरण दर्शनावरणातरायरूपघातिकर्माणि विनाश्य केवलज्ञान प्राप्य मोक्षमासादयति । अतएव-विपुल मति मनःपर्यवज्ञानी चारित्राव न कदाचित् परिनशते, किन्तु-ऋजुमति मनःपर्यवज्ञानी अपमत्तसंयतः कदाचित् चारित्रात् परिभ्रंशते कदाचिच्च न परिभ्रंशते यतोहि ऋजुमतिः सार्द्ध द्वयां अंगुलप्रमाणहीनं पश्यति-जानाति विपुलपतिश्च सार्द्ध द्वयां अंगुलप्रमाणाधिकं पश्यति-जानातिचेविवेकः ॥४९॥ ____ तत्वार्थनियुक्ति:--पूर्व तावत् क्रमप्राप्तमवधिज्ञान सविस्तरं प्ररूपितम् सम्पति-क्रमागतं मनःपर्यवज्ञान द्वैविध्येन प्ररूपयितुमाह-'मणपजवनाणे दुविहे उज्जुमइ-विउल मइय' इति मनःपर्यवज्ञान पूर्वोक्तस्वरूपं द्विविधम्म___जो मुनि विपुलमति मन:पर्यवज्ञान प्राप्त करता है, वह क्षपकश्रेणी पर आरूढ होकर क्रमशः मोहनीय, ज्ञानावरण, दर्शनावरण और अन्त. राय, इन चार घातिया कर्मों का क्षय करके नियम से केवलज्ञान का स्वामी होता है और मोक्ष प्राप्त करता है। किन्तु ऋजुमति के संबंध में यह बात नहीं, वह उत्पन्न होकर नष्ट भी हो जाता है।
मनःपर्यवज्ञान अढाई द्वीप में स्थित संज्ञी जीवों के मनोभावों को जानता है, किन्तु ऋजुमति, विपुलमति की अपेक्षा अढाई अंगुल कम जानता है ॥४९॥
तत्त्वार्थनियुक्ति--पहले क्रमप्राप्त अवधिज्ञान का विस्तृत निरूपण किया गया, अब क्रमागत मन:पर्यवज्ञान के दो मेदों की प्ररूपणा करते है
જે મુનિ વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. તે ક્ષપકશ્રેણી પર ચઢીને ક્રમશઃ મોહનીય જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અંતરાય આ ચાર ઘાતિ કર્મોને ક્ષય કરીને નિયમ મુજબ કેવળજ્ઞાનને સ્વામી બને છે અને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. પરંતુ બાજુમતિના સંબંધમાં આ હકીકત નથી, તે ઉત્પન્ન થઈને નષ્ટ પણ થઈ જાય છે.
મન:પર્યવજ્ઞાન અઢીદ્વીપમાં સ્થિત સંસી જીવેના અને ભાવને જાણે છે. પરંતુ ઋજુમતિ, વિપુલમતિની અપેક્ષા અઢી આંગળ ઓછું જાણે છે. ૧૪
તવાનિયકિત-- પહેલા ક્રમ પ્રાપ્ત અવધિજ્ઞાનનું વિસ્તૃત નિરૂપણ કર્યું. હવે કમાગત મનપર્યવજ્ઞાનના બે ભેદની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ,
त० १०१
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્રઃ ૨
