________________
५४८
तत्त्वार्थ सूत्रे
,
प्रत्येकं चतुर्विधं प्ररूपितम् सम्प्रति - चतुर्विधस्य शुक्लध्यानस्य कः कः स्वामी भवति, कस्य - कस्य पुरुवस्य एतच्चतुर्विधं शुक्लध्यानं भवतीति प्ररूपयितुं प्रथमं प्रथमयं शुक्लध्यानं रूपयति- 'पढमा वे सुक्का झाणा पुत्रवधरस्स उवसंत खीणकसायाणं च' इति । प्रथमे पूर्वोक्तेषु चतुर्विधेषु शुक्लध्यानेषु आधे-द्वे शुक्लध्याने पृथक्त्ववितर्कसविचारं 'एक्स्पतिविचारं च पूर्वस्य चतुर्दश पूर्वधारिणो भवतः । एवम् - उपशान्तमोहकषायस्थ, क्षीणमोहकषायस्य चाऽपि प्रथमद्वयं शुक्लध्यानं पृथक्त्ववितर्कस विचाररूपम् एकस्व वितर्काीविचाररूपञ्च भवति । तत्र - उपशान्ताः कषायाः मोहरूपा यस्य स उपशान्तकषायः एकादशगुणस्थानवर्त्ती खलु व्यादिश्यते । एवं क्षीणाः कषाया मोहा यस्य स क्षीणकषायः, तयोरपि द्वयो: - पृथक्त्व वितर्क सचिचारैकल्य वितर्काविचाररूपै निरूपण किया गया, अब शुक्लध्यान से चारों भेदों के स्वामियों का अर्थात् कौन-सा शुक्लध्यान किसको होता है, इस बात का कथन करते हैं। इसमें भी पहले प्रारंभ के दो शुक्लध्यानों के स्थामियों का निर्देश करते हैं
प्रथम के दो अर्थात् पृथक्त्ववितर्क सविचार और एकत्ववितर्क अविचार नामक दो शुक्लध्यान चतुर्दशपूर्वधारी को ही होते है, इसी प्रकार उपशान्तकपाय और क्षीणकषाय को भी होते हैं। जिसके समस्त कषाय उपशान्त हो चुके हों उसे उपशान्त कषाय कहते हैं और जिसके समस्त कषायों का क्षय हो चुका हो वह क्षीण कषाय कहलाता है । इनके भी पृथक् वविनर्क सविचार और एकस्ववितर्कअविचार नामक शुक्लध्यान होते हैं।
पृथक्त्व का अर्थ अनेकत्व है, उसके साथ सविचार जो वितर्क કરવામાં આવ્યું. હવે શુકલધ્યાનના ચારે ભેટાના સ્વામીઓનું અર્થાત્ કયું શુકલધ્યાન કાને હાય છે એ વિષયનુ કથન કરીએ છીએ. તેમાં પણ પ્રથમ પ્રારભના એ શુકલધ્યાનના સ્વામીઓને નિર્દેશ કરીએ છીએ
પ્રથમના એ અર્થાત્ પૃથક્ વતર્ક સવિચાર અને એકતિક વિચાર નામક એ શુકલધ્યાન ચૌદ પૂર્વધારીને જ ડાય છે. એવી જ રીતે ઉપશાંતકષાય અને ક્ષીણકષાયને પણ હાય છે. જેના સમસ્તકષાયે ઉપશાંત થઈ ગયાં છે તેને ઉપશાંતકષાય કહે છે અને જેના સમસ્તકષાયાના ક્ષય થઈ ચૂકયા હાય તે ક્ષીણુકષાય કહેવાય છે આમને પશુ પૃથવિતર્ક સવિચાર અને એકત્વવિતક અવિચાર નામક શુકલધ્યાન હાય છે.
પૃથર્વને અથ અનેકવ છે, તેની સાથે વિચાર જે વતક છે તે
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્ર : ૨
