________________
S
eatta
५३६
तत्त्वार्थस्त्रे सागरनरकविमानभावनादि संस्थानानि बोध्यानि, आत्माचो-पयोगलक्षण-अनादि निधनः शरीरात-अन्तर्भूत:-अरूपी-कर्ता-भोक्ताच स्वकृतकर्मणा स्व-स्वदेहा परिमिता, मुक्तौ त्रिभागहीनाकारम भवति, । ऊर्श्वलोक स्तावत्-सौधर्मकल्पादयो द्वादशकल्पा: परिपूर्णपूर्णिमा माण्डलाकाराः, नव ग्रेवेयकाणि पश्चोत्तरमहाविमानानि -ईषत्माग्मारा च अधोलोकोऽपि भवनपतिदेवनारकाधिवसतिः धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायौ लोकाकारौ गतिस्थिति हेतु भूतौ वर्तते, आकाश मवगाहलक्षणं वर्तते, पद्लद्रव्यं शरीरादिकार्यजनकं वर्तते इत्येव लोकद्रव्यसंस्थानस्वाभाव्याऽनुसन्धाप्रकार पृथ्वी, दीप, सागर, नरक, विमान एवं भवन आदि के संस्थान आकार समझ लेना चाहिए।
आत्मा उपयोगमय है, अनादिनिधन है, शरीर से भिन्न है, अरूपी, कर्ता, भोक्ता और अपने कर्म के अनुसार प्राप्त देह के बराबर है। मुक्त दशा में अन्तिम शरीर से तीसरा भाग कम आकार वाला रहता है।
ऊर्वलोक में सौधर्म आदि बारह कल्प हैं जो पूर्णिमा के सम्पूर्ण चन्द्रमण्डल के आकार के हैं, नौ ग्रेवेषक विमान हैं पांच अनुत्तर महाविमान हैं और ईषत्प्रारभार पृथवी (सिद्धशिला) है। अधोलोक नारकों
और भवनपति देवों की निवासभूमि है। धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय लोक के आकार के हैं और गति तथा स्थिति के निमित्त कारण हैं। आकाश का लक्षण अवगाह देना है। पुद्गल द्रव्य शरीर आदि का जनक है। इस प्रकार लोक, द्रव्य आदि के संस्थान-स्वभाव का આશ્રિત છેઆવી જ રીતે પૃથ્વી, દ્વીપ, સાગર, નરક, વિમાન તથા ભવન આદિના સંસ્થાન આકર સમજી લેવા જોઈએ,
मात्मा 6५योगमय छे, मनाहि निधन, शरीरथी भिन्न छ १३५ी, त्ता, ભકતા અને પિતાના કર્માનુસાર પ્રાપ્ત દેહની બરાબર છે. મુકત દશામાં અન્તિમ શરીરથી ત્રીજો ભાગ ઓછો એટલા આકારવાળે રહે છે.
હર્ષલેકમાં સૌધર્મ આદિ બ ૨ કપ છે જે પૂર્ણિમાના સપૂર્ણ ચંદ્ર મન્ડળના આકારના છે. નવ ગ્રેવયક વિમાન છે. પાંચ અનુત્તર મહાવિમાન છે અને ઈષપ્રાગ માર પૃથ્વી (સિદ્ધશિલા) છે અલેક નારકી અને ભવનપતિ દેવોની નિવાસભૂમિ છે. ધર્માસ્તિકાય અને અધમસ્તિકાય લોકના આકારના છે અને ગતિ તથા સ્થિતિના નિમિત્ત કારણ છે. આકાશનું લક્ષણ અવગાહ આપવાનું છે. પુદ્ગલ દ્રવ્ય શરીર આદિ કાયાને જનક છે. આ રીતે લેક દ્રવ્ય આદિના સંસ્થાના સ્વભાવનું અનુચિન્તન કરવું સંસ્થાન વિચય ધર્મધ્યાન
श्री तत्वार्थ सूत्र : २
