________________
६६८
उत्तराध्ययनसूत्रे अनुमानप्रयोगश्वेत्थम्
यद्यस्याः क्रियाया आधसमये न भवति तत्तस्या अन्त्यसमयेऽपि न भवति, यथा घटक्रियाया आदिसमये तु अनिष्पधमानः पटोऽन्त्यसमयेऽपि न भवति, अन्यथा घटान्तसमयेऽपि पटोत्पत्तिः स्यादिति । एवं च
" यथा वृक्षो धवश्चेति न विरुद्धं मिथो द्वयम् ।
क्रियमाणं कृतं चेति न विरुद्धं तथोभयम् ॥१॥” इति ॥ भी अंश का चुना जाना नहीं माना जा सकता और न पट की निष्पत्ति ही मानी जा सकती है । इसलिये द्वितीय आदि तन्तु के संयोग से प्रत्येक क्षण में पट का कुछ न कुछ अंश बुना ही जाता है, वह बुना हुआ पटांश पट ही है । इसका साधक अनुमान इस प्रकार है
जो कार्य जिस क्रिया के आदि क्षण में नहीं होता है वह उसके अन्तिम क्षण में भी नहीं होगा, जैसे घट क्रिया के आदि क्षण में न होता हुआ पट उस क्रिया के अन्तिम क्षण में भी नहीं होता है। अन्यथा घट क्रिया के अन्तिम क्षण में पट की भी उत्पत्ति होने लगेगी। इसलिये क्रिया के प्रत्येक क्षण में कार्य के कुछ न कुछ अंश की निष्पत्ति होती है और अन्तिम क्षणमें वह कार्य पूर्ण होता है। इससे यह सिद्ध होता है कि क्रियमाण कृत ही है। इसमें एकान्ततः विरोध नहीं है। कहा भी है
जैसे वृक्ष और धव ये दोनों परस्पर विरुद्ध नहीं हैं, वैसे ही क्रियमाण और कृत भा परस्पर विरुद्ध नहीं है। પણ ભાગને વણાયેલે માનવામાં ન આવે. અને એથી પટનું તૈયાર થવાનું પણ માનવામાં ન આવે આ માટે બીજા આદિ તંતુઓના સંયોગથી પ્રત્યેક ક્ષણમાં પટને કાંઈને કાંઈ ભાગ વણાતો રહે છે, તેથી વણાયેલે ભાગ પણ પટને અંશ જ છે. આનું સાધક અનુમાન આ પ્રકારનું છે. –
જે કાર્ય ક્રિયાની શરૂઆતમાં થતું નથી તે એની અંતિમ ક્ષણે પણ થતું નથી. જેમ ઘટ ક્રિયાની શરૂઆતમાં, ન દેનાર ઘટ એ કિયાની અંતિમ ક્ષણમાં પણ હેત નથી. અન્યથા ઘટ કિયાના અંતિમ ક્ષણમાં ઘટની પણ ઉત્પત્તિ થવા લાગશે. આ માટે ક્રિયાની પ્રત્યેક ક્ષણમાં કાર્યના કાંઈને કાંઈ અંશની તૈયારી થાય છે. અને અંતિમ ક્ષણે તે કાર્ય પૂર્ણ થાય છે. આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે ક્રિયમાણ કૃત જ છે. આમાં એકાન્તતઃ વિરોધ નથી. કહ્યું પણ છે
જેમ વૃક્ષ અને તેના ભાગોમાં પરસ્પર વિરૂદ્ધતા નથી તેવી જ રીતે ક્રિયમાણ અને કૃતિમાં પણ પરસ્પર વિરોધ નથી.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૧
