________________
२००
उत्तराध्ययनसूत्रे अत्रोत्तरमाह-हंता ! इत्यादि । 'हन्त' इति स्वीकारार्थकः, अयं भाव:'आशयिष्यामहे' 'शयिष्यामहे' इत्यादिका भाषा निश्चयात्मकशब्दपयोगा. भावान्नास्ति निश्चयात्मिका, या तु-'आशयिष्यामहे एव ' 'शयिष्यामहे एव' इत्यादिका निश्चयात्मिका सैवान्तरायसंभवाद् भविष्यकालविषया भाषा मृषाभवितुमर्हति । 'आशयिष्यामहे ' इत्यादौ तु-शयनादिक्रियायां वक्तुरभिप्रायः "शयनादिक्रियाकरणस्य भावो मम वर्तते' इत्यादि रूपः सत्य एवास्तीति भवति प्रज्ञापनी । एकार्थविषये बहुवचनाभिधानमपि आत्मनि गुरौ च शास्त्रानुमतं, तस्माद् बहुवचनान्ततया प्रयुक्ताऽपि प्रज्ञापन्येव भवति । एवमामन्त्रण्यादिकाऽपि। "आश्रयिष्यामहे " इत्यादिक भाषाएँ निश्चयात्मक शब्द के प्रयोग के अभाव से निश्चयात्मक नहीं हैं। ये निश्चयात्मक जब ही मानी जाती हैं कि जब इनके साथ निश्चयात्मक शब्दका प्रयोग किया हुआ होता है। जैसे-आश्रयिष्यामहे एव, शयिष्यामहे एव" इस प्रकारकी निश्चयास्मक भाषा में जो कि भविष्यत् कालको विषय करनेवाली हो अन्तराय कर्म के उदय से अपने अर्थकी पूर्ति की निश्चितता संदिग्ध रहती है अतः घही भाषा मृषावाद रूप मानी जाती है। "आश्रयिष्यामहे" इत्यादि भाषा में तो शयनरूप क्रिया करने का भाव ही केवल वक्ता का रहा हुआ है अतः उस अपेक्षा वह सत्य ही है। इसी अर्थ को मन में रख कर मुनिराज भविष्यत्काल के अर्थ में भाव शब्द का प्रयोग करते हैं, जैसे-'कल स्वाध्याय करने का भाव है ' अथवा-'तपस्या करने का भाव है' इत्यादि। एकवचन में भी व्याकरणसिद्धान्त के अनुसार 2424 नथी से प्र४२नी मानी मा उत्तर छ, “आशयिष्यामहे" त्या ભાષાઓ નિશ્ચયાત્મક નથી. અને નિશ્ચયાત્મક ત્યારે જ માનવામાં આવે કે જ્યારે એની સાથે નિશ્ચયાત્મક શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવેલ હોય सभ आशयिष्यामहे एव शयिष्यामहे एव-मा प्रा२नी निश्चयात्म भाषामां કે જે ભવિષ્યનું કાળનો વિષય કરવાવાળી હોય અંતરાય કર્મના ઉદયથી તેના અર્થની પૂર્તિની નિશ્ચિતતા સંદિગ્ધ રહે છે. આથી તે ભાષા મૃષા१1३५ भानामा यावे छे. “ आशयिष्यामहे" त्यादि माम तो नारने। સુવાની ક્રિયા કરવાને ભાવ જ ફકત રહેલ છે. આથી એ અપેક્ષાથી તે સત્ય જ છે. આ જ અર્થને મનમાં રાખી મુનિરાજ ભવિષ્યકાળના અર્થમાં ભાવ શબ્દને પ્રયોગ કરે છે. જેમ કાલે સ્વાધ્યાય કરવાને ભાવ છે” અથવા “તપસ્યા કરવાને ભાવ છે ? ઈત્યાદિ! એક વચનામાં પણ વ્યાકરણ સિદ્ધાંતની અનુસાર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૧
