________________
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ७६ द्वादश प्राभृतम्
५४९ व्यशीत्यधिकेन शतेन १८३ एकमयनं लभ्यते तदा त्रिंशदधिकैरष्टादशभिः शतै १८३० कति अयनानि लभ्येरन् इत्येवं राशि त्रयस्थापना यथा ' ७=१० अयनानि, अत्रान्त्येन राशिना मध्यमस्य राशेरेकरूपस्य गुणनम् , तत्रैकेन गुणितोऽपि अन्त्यराशिस्तथैव तिष्ठति, अतो जातानि तथैव त्रिंशदधिकानि अष्टादशशतानि, एतेषामायेन राशिना व्यशीत्यधिकेन शतेन १८३ भागहरणं कृतं, लब्धा देश । अत आगतं यत् एकस्मिन् युगे दश अयनानि भवन्ति सूर्यस्य आवृत्तयोऽपि दश भवन्तीति गणितशा सिद्धयति । एवमेव चन्द्रायनानयनं यथा-चन्द्रस्यैकायनपूर्तिकालः सावयवत्रयोदश दिनात्मको भवत्यर्थात् त्रयोदश दिनानि चतुश्चत्वारिंशत् सप्तपष्टिभागाश्चैकस्य दिवसस्य-१३ । अतोऽत्रापि त्रैराशिकगणितप्रवृत्तियथा-यदि त्रयोदशभि दिवसश्चतुश्चत्वारिंशता सप्तपष्टिभागैश्चैकं चन्द्रयहां पर त्रैराशिक प्रवृत्ति दिखलाइ जाती है-जैसे की-जो १८३ एकसोतिराशि दिवसों से एक अयन होता है, तो अठारहसो तीस १८३०॥ दिनों से कितने अयन होते हैं ? इसको जानने के लिये तीन राशि की स्थापना करें १४१८३= १४१० अयन यहां पर अन्त्य राशि से मध्य राशि जो एक है :उसका गुणा करे तो एक से गुणित सभी राशि उसी प्रकार होती है। अत: अठारहसो तीस उसी प्रकार रहता है। इनको आद्यराशि जो १८३ एकसो तिरासी है उससे भाग करे । तो दस लब्ध होते हैं। इससे यह फलित होता है कि-एक युगमें दस अयन होते हैं, सूर्य की आवृत्ति भी दस होती हैं इस प्रकार गणित प्रक्रिया से सिद्ध होता है।
इसी प्रकार चंद्र का अयन लाने के लिये कहते हैं
चंद्र का एक अयन का पूर्तिकाल सावयव तेरह दिन का होता है, अर्थात् तेरह दिवस एवं एक दिवस का सरसठिया चुवालीस भाग =१३४ होता है। यहां पर भी त्रैराशिक गणित प्रवृत्ति की जाती है जो इस प्रकार है-यदि વિગેરે તમામ પહેલાં પ્રતિપાદિત કરેલ છે. તેમજ તેની ભાવના પણ કહેલ છે. તેથી અહીંયાં ગૌરાશિક પ્રવૃત્તિ બતાવવામાં આવે છે. જે ૧૮૩ એકસેવ્યાસી દિવસમાં એક અયન થાય તે અઢારસેત્રીસ ૧૮૩૦ દિવસમાં કેટલા અયન થાય છે? આ જાણવા भाटे त्र शशिनी स्थापना ४२वी. 142833° =१० मही छेदी शिथी मध्यनी રાશિ જે એક છે તેને ગુણાકાર કરે એકથી ગુણેલ દરેક રાશિ એજ પ્રમાણે રહે છે. જેથી અઢારસેત્રી જ રહે છે. આની પહેલી રાશી જે ૧૮૩ એકસેવ્યાશી છે તેનાથી ભાગ કરે તે દસ આવે છે. આનાથી એ ફલિત થાય છે. કે-એક યુગમાં દસ અયન આવે છે. સૂર્યની આવૃત્તિ દસ હોય છે. આ પ્રમાણે ગણિત પ્રક્રિયાથી સિદ્ધ છે.
આજ પ્રમાણે ચંદ્રના અયન લાવવા માટે કહે છે ચંદ્રના એક અયનને પૂર્તિકાળ સાવયવ તેર દિવસને હોય છે. અર્થાત્ તેર દિવસ અને એક દિવસના સડસઠિયા ચુંમા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: 2
