________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद ३६ सू० ६ मारणान्तिकसमुद्घातादिविशेषनिरूपणम् ९८५ 'जस्सस्थि जहण्णेणं एक्को वा दोवा तिणि वा उक्कोसेणं चत्तारि' यस्य मनुष्यस्य मनुष्यत्वे अतीता आहारकसमुद्घाताः सन्ति तस्य जघन्येन एको वा द्वौ वा त्रयो वा उत्कृष्टेन चत्वार आहारकपमुद्घाता अतीताः बोध्या:, “एवं पुरेक्खडा वि' एवम्-अतीताहारकसमुद्घाताः कस्यचित् सन्ति कस्यचिन्न सन्ति, यस्यापि सन्ति तस्यापि जघन्येन एको वा द्वौ वा उत्कृष्टेन चत्वार आहारकसमुद्घाता भाविनः सन्ति, पूर्ववदेवातिदिशबाह-'एवमेए चउतीसं चउत्रीसा दंडगा जाव वेमाणियत्ते' एवम्-उक्तरीत्या एसे--पूर्वोक्ताः प्रत्येक चतुर्विशतिदण्ड क्रमेण-प्रतिपादिताश्चतुर्विंशतिश्चतुर्विशकाः-चतुर्विंशतेः संघरूपा दण्डका:पदपञ्चाशदधिकसहस्त्रसंख्यका आलापकाः यावत्-मनुष्यभिन्नस्य असुरकुमारादि वैमानिका. न्तस्य नैरयिकत्वादिके वैमानिकत्वान्ते पूर्व वृत्तस्य भाविनश्च आहारकसमुदघाताः न सन्तीति बोध्यम्, अथ केवलिसमुद्घातमधिकृत्य प्ररूपयितुमाह-'एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स नेरइयत्ते केवइया केवलितमुग्घाया अतीता' हे भदन्त ! एकैकस्य खलु नैरयिकत्वे पूर्वकृतस्य अतीतसकलकालापेक्षया कियन्तः केवलिसमुद्घाता अतीता: अथवा तीन हैं और उत्कृष्ट चार अतीत आहारकसमुद्घात हैं । अतीत आहारकसमुद्घात की तरह भावी आहारकसमुद्घात भी किसी के होते हैं, किसी के नहीं । जिसके होते हैं, उसके जघन्य एक, दो अथवा तीन होते हैं, उत्कृष्ट चार आहारकसमुद्घात होते हैं। इस प्रकार इन चौवीस दंडकों में से प्रत्येक को चौवीसो दण्डकों में अनुक्रम घटित करके कहलेना चाहिए । ये सब मिल कर एक सहस्र छप्पन आलापक होते हैं। यहां इतना ध्यान में रखना चाहिए कि मनुष्य के सिवाय नारक, असुरकुमार आदि किसी भी अन्य दंडक में आहारकसमुदघात का संभव नहीं हैं।
अब केवलिसमुद्घात का निरूपण किया जाता है
गौतमस्वामी-हे भगवन् ! एक-एक नारक के नारकपने अर्थात् जब वह ત્રણ છે અને ઉત્કૃષ્ટ ચાર અતીત આહારક સમુદ્દઘાત છે.
અતીત આહારક સમુદ્દઘાતની જેમ ભાવી આહારક સમુઘાત પણ કેઈના થાય છે, કેઈના નથી થતા. જેના થાય છે તેના જઘન્ય એક બે અગર ત્રણ થાય છે. ઉત્કૃષ્ટ ચાર આહારક સમુદ્દઘાત થાય છે.
એ પ્રકારે આ ચેવીસ દંડકમાંથી પ્રત્યેકને ચોવીસે દંડકમાં અનુક્રમથી સંઘટીત કરીને કહેવું જોઈએ. આ બધા મળીને એક હજાર છપન આલાપક છે.
અહીં એટલું ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે મનુષ્યના સિવાય નારક અસુરકુમાર આદિ કઈ પણ અન્ય દંડકમાં આહારક સમુદુઘાતને સંભવ નથી.
હવે કેવલિ સમુદ્દઘાતનું નિરૂપણ કરાય છેશ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન ! એક-એક નારકના નારકપણે અર્થાત જ્યારે તે નારક
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
