________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद ३५ सू० २ प्रकारान्तरेण वेदनानिरूपणम् भ्यश्चोत्पादसम्भवात्, पृथिवीकायिकाधेकेन्द्रियपश्चद्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां संमूछिमतया मनो विकलत्वेन अनिदाया एव वेदनाया वेदनं भवतीत्यभिप्रायेणाह-'पुढ विकाइया णं पुच्छा' पृथिवीकायिकानां पृच्छा-तथा च पृथिवीकायिकाः किं निदा वेदनां वेदयन्ते ? किं वा अनिदां वेदनां वेदयन्ते ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'नो निदायं वेयणं वेदेति अणिदायं वेयणं वेदेति' नो निदाश्च वेदनां प्रथिवीकायिका वेदयन्ते किन्तु अनिदाश्चैव वेदनां वेदगन्ते, गौतमः पृच्छति-'से केपटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-पुढविकाइया नो निदाय वेयणं वेदेति, अनिदायं वेयणं वेदेति ?' हे भदन्त ! तत्-अथ केनार्थेन-कथं तावत् एवम्उक्तरीत्या उच्यते यत्-पृथिवीकायिका नो निदाश्च वेदनां वेदयन्ते अपि तु अनिदाश्चैव वेदनां वेदयन्ते ? इति भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'पुढविकाइया सव्वे असण्णी अप्तण्णिभूयं अणिदायं वेधणं वेदेति' पृथिवीकायिकाः सर्वे असंज्ञिनः-अमनस्का भवन्ति वे भी सज्ञियों और असंजियों से उत्पन्न होते हैं, अतएव पूर्वोक्त युक्ति से दोनों प्रकार की वेदना वेदते हैं । पृथ्वीकायिक आदि पांच एकेन्द्रिय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय संमूछिम होने के कारण, मनोहीन होने से अनिदा वेदना ही वेदते हैं, इस अभिप्राय से कहते हैं
गौतमस्वामी-हे भगवन् ! पृथिवीकायिक निदा वेदना वेदते हैं, या अनिदा वेदना वेदते हैं ? । भगवान्-हे गौतम ! पृथिवीकायिक निदा वेदना नहीं वेदते, किन्तु अनिदा वेदना वेदते है। __ गौतमस्वामी-हे भगवन् ! किस हेतु से ऐसा कहा जाता है कि पृथिवी कायिक निदा वेदना नहीं वेदते, अनिदा वेदना वेदते हैं ?
भगवान्-हे गौतम ! सभी पृथिवीकायिक असंज्ञी होते हैं, अतएव वे अनिदा अर्थात् विवेक हीन वेदना ही वेदते हैं इस हेतु से हे गौतम ऐसा कहा जाता થાય છે, તેથી પૂર્વોક્ત ઉક્તિ પ્રમાણે બંને પ્રકારની વેદના વેદે છે.
પૃથ્વીકાયિક વગેરે પાંચ એકેન્દ્રિય, દ્વિીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય સમૃમિ હોવાથી મનોહીન હોવાથી અનિદા વેદના જ વેદે છે, આ અભિપ્રાયથી કહે છે
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન ! પૃથ્વીકાયિક નિદા વેદના વેદે છે કે અનિદા વેદના વેદે છે?
શ્રી ભગવાન-હે ગૌતમ! પૃથ્વીકાયિક નિદા વેદના નથી વેદના પરંતુ અનિદા વેદના વેદે છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન ! ક્યા હેતુથી એવું કહેવાય છે કે પૃથ્વી-કાયિક નિદા વેદના નથી વેદતા, અનિદા વેદના વેદે છે?
શ્રી ભગવાન-હે ગૌતમ! બધા પૃથ્વી કાયિક અસંસી હોય છે, તેથી તે અનિદા
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
