________________
८००
प्रज्ञापनासूत्रे अवधिना उपरितनौवेयकदेवा जानन्ति पश्यन्ति, गौतमः पृच्छति-'अणुत्तरोववाइयदेवा णं भंते ! के इयं खेत ओहिणा जाणंति पासंति ?' हे भदन्त ! अनुत्तरौपपातिकाः खलु देवाः कियत क्षेत्रम् अवधिना जानन्ति पश्यन्ति ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! संमिन्नं लोगनाठि ओहिणा जाणंति पासंति' संभिन्नाम्-परिपूर्गामपि चतुर्दशरज्या त्मिका लोकनाडीम् अवधिना जानन्ति पश्यन्ति, अथ वैमानिकानां जघन्येन अङ्खला संख्येयभागपमाणक्षेत्रकथनं नो चिते यतोऽगुलासंख्येयभागमात्रक्षेत्रपरिमितस्यावधेः सर्वजघन्यतया तस्य चावधेः सर्व जघन्यस्य तिर्यग्मनुष्येषु एत्र संभवो नान्यत्र, उक्तञ्च-'उत्कृष्टो मनुष्येष्वेव नान्येषु, मनुष्यतिर्यग्यो निकेष्वेव नघन्यो नान्येषु, शेषाणां मध्यम एवेति चेदत्रोच्यते- सौधर्मादि देवानामुपपातकाले पारभविकस्यापि अबधेः संभवेन कदाचित् सर्वमघन्यस्यापि तस्य संभवात्, उपपातानन्तरं पुनस्तद्भव जन्य एवावधिः संभवति ऊपर अपने विमानों तक ऊपरी अवेयकों के अवधिज्ञान से जानते-देखते हैं।
गौतमस्वामी-हे भगवन् ! अनुत्तरोपपातिक देव अवधिज्ञान से कितने क्षेत्र को जानते-देखते हैं।
भगवान-हे गौतम ! परिपूर्ण लोकनाडी को, जो चौदह राजू प्रमाग हैं, अनुत्तरोपपातिक देव जानते-देखते हैं !
कहा जा सकता है कि वैमानिक देवो के अवधिज्ञान का जघन्य विषय प्रमाण अंगुल का असंख्यातवां भाग कहना उचित नहीं है, क्योंकि अंगुल के असंख्यातवें भाग को जानने वाला अवधि जघन्य अवधि है, और जघन्य अवधि तियेचों और मनुष्यों में ही पाया जाता है। तियचों और मनुष्यों के अतिरिक्त शेष जीवों में तो मध्यम अवधि ही होता है। इसका समाधान यह है कि सौधर्म आदि देवों में उपपात के समय पूर्वभव सम्बन्धी अवधिज्ञान का ઉપર પિતાના વિમાન સુધી ઉપરી શૈવેયકના દેવ અવધિજ્ઞાનથી જાણી-દેખી શકે છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન્! અનુત્તરીયપાતિક દેવ અવધિજ્ઞાનથી કેટલા ક્ષેત્રને ond-हेने छ ?
શ્રી ભગવાન–હે ગૌતમ! પરિપૂર્ણ લેકનાડીને કે જે ચૌદ રાજુ પ્રમાણ છે, અનુત્તમૈપ પ તિક દેવ જાણે દેખે છે.
કહી શકાય છે કે, વૈમાનિક દેવેના અધિજ્ઞાનને જઘન્ય વિષષ પ્રમાણ અંગુલનો અસંખ્યાતમ ભાગ કહેવે ઉચિત નથી, કેમકે આંગલના અસંખ્યાતમાં ભાગને જાણ નાર અવધિ જઘન્ય અવધિ છે અને જઘન્ય અવધિ તિર્ય એ મનુષ્યમાં જ મળે છે. તિયા અને મનુષ્ય સિવાય શેષ જીવમાં તે મધ્યમ અવધિ જ હોય છે
એનું સમાધાન આ છે કે-સૌધર્મ આદિ દેવામાં ઉપપાતના સમયે પૂર્વભવ સંબંધી અવધિજ્ઞાનને સંભવ છે, એ કારણે તેમનામાં સર્વ જઘન્ય અવધિ પણ કદાચિત થઇ
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
