________________
६६४
प्रज्ञापनासूत्रे 'भाहारका अपि अनाहारका अपि' इति एक एव भङ्गो वक्तव्यः, तदुभयेषामपि सकपायाणां सर्वदेव तेषु स्थानेषु बहुत्वेन उपलभ्यमानत्वात् 'कोहकसाईसु जीवादीसु एवं चेव' क्रोधकषायिषु जीवादिषु चतुर्विंशतिदण्डकप्रतिपाद्येषु एकत्वर हुत्वविशिष्टेषु एवञ्चव-समु. च्चयस कषाय जीवोक्तरीत्यैव कदाचिद् आहारकः कदाचिद् अना हारक इति वक्तव्यम् , तत्रापि क्रोधकपाथिषु-समुच्चयजीवेषु पृथिवीकाथिकादि पञ्चसु च प्रत्येकम् अभङ्गकम् - एको भङ्गः, तदन्येषु च भङ्गत्रयम् , किन्तु 'नवरं देवेसु छन्भंगा' नवरम्-विशेषस्तु-कोध. कपायिषु देवेषु पड् पङ्गा वक्तव्याः, देवानां स्वभावत एव लोभबाहुल्येन क्रोधादि बाहुल्या भावेन क्रोधकषायिणां देवानाम् एकादीनामपि समुपलम्भेन पड्भङ्गाः संभवन्ति तत्र 'कदा चित् सर्वेऽपि क्रोधकषायिणो देवा आहारका एव भवन्ति' एकस्यापि क्रोधकषायिणो देवस्य
और बहुत अनाहारक, यह तृतीय भंग है । सकषाय समुच्चय जीवों में और पांच पृथिवीकायिक आदि एकेन्द्रियों में से प्रत्येक में 'बहुत आहारक और बहुत अनाहारक' यह एक ही भंग पाया जाता है। क्योंकि ये दोनों सकषाय सर्वदा बहुसंख्या में ही पाए जाते हैं ।
चौवीसों दंडकों में, एकत्व की अपेक्षा से और बहुत्व की अपेक्षा से, क्रोधकषायी के विषय में समुच्चय सकषाय जीव के समान ही 'कदाचित् आहारक, कदाचित् अनाहारक' ऐसा कहना चाहिए। यहां भी क्रोधकषायी समुच्चय जीवों में तथा पृथिवीकायिक आदि पांच एकेन्द्रियों में से प्रत्येक में अभंगक अर्थात एक ही भंग होता है, शेष में तीन भंग होते हैं। मगर विशेषता यह है कि क्रोध कषायो देवों में छह भंग कहने चाहिए। देवों में स्वभाव से ही लोभ की अधिकता होती है, क्रोध की बहुलता नहीं होती, अतः क्रोध कषायवान देव कदाचित् एक भी पाया जाता है, अतएव छह भंग कहे गए हैं। वे इस प्रकार અનાહારક, આતૃતીય ભંગ છે.
સકષાય સમુચ્ચય જીવોમાં અને પાંચ પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિયોમાંથી પ્રત્યેકમાં ઘણા આહારક અને ઘણું અનાહારક, આ એક જ ભંગ મળે છે. કેમ કે આ બને સધાય સર્વદા બહુસંખ્યામાં જ મળે છે.
વીસે દંડકમાં એકત્વની અપેક્ષા થી અને બડુત્વની અપેક્ષાથી, કોકષાયીના વિષયમાં સમુચ્ચય કષાય જીવની સમાન જ કદાચિત આહારક, કદાચિન અનાહારક એમ કહેવું જોઈએ. ત્યાં પણ ધકષાયી સમુચ્ચય જેમાં તથા પૃથ્વીકાયિક આદિ પાંચ એકેન્દ્રિમાં અભંગ, અર્થાત્ એક જ ભંગ થાય છે, શેષમાં ત્રણ ભંગ થાય છે. પણ વિશેષતા એ છે કે કોઇકષાયી દેમાં છ ભંગ કહેવા જોઈએ. દેવમાં રવભાવથી જ લાભની અધિકતા હોય છે. કેદની બહુલતા નથી હોતી, અતઃ કોધ કષાયવાન દેવ કદાચિત એક પણ મળે છે, તેથી જ છ ભંગ કહેલા છે. તે આ પ્રકારે છે
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
