________________
६४४
प्रज्ञापनासूत्रे सिद्धोऽनाहारको भवति तथाच अनाहारकत्वं समुद्घातावस्थायाम् अयोगित्यावस्थायां सिद्धावस्थायां वा विभावनोयम्, ___ सम्पति बहुत्वमधिकृत्याह-'पुहुत्तेणं नो सण्णो नो असण्णी जीया आहारगा वि अणाहारगावि' पृथक्त्वेन-बहुत्वेन नो संज्ञि नो असंज्ञिनो जीवा आहारका अपि अनाहारका अपि भवन्ति तत्र आहारका अपि नो संज्ञि नो असंज्ञिनो भवन्ति बहूनां केलिनां समुद्घाता. द्ययस्थारहितानां सदैवोपलभ्यमानत्वात्, अनाहारका अपि नो संज्ञि नो असंज्ञिनो भवन्ति सिद्धानां सदैव सद्भावात्, तेषाश्चानाहारकत्वात्, किन्तु-'मणूसे सु तियभंगो' मनुष्येषु नो संज्ञि नो असंज्ञिषु त्रिकमङ्ग:-पूर्वोक्तं भङ्गत्रयं वक्तव्यम्, यथा-'सर्वेऽपि तावद् भवेयु राहारकाः, इति प्रथमो भगः, अथवा बहव भाहारका एकः कश्चिद् अनाहारको भवति इति द्वितीयो भङ्गः, अथवा बहव एव आहारकाश्च अनाहारकाश्च भवन्ति, इति तृतीयो भङ्गः, तत्र यदा न कोऽपि केवली समुद्घाताद्यवस्थागतो भवति तदा प्रथमो भङ्गः, एकस्मिन् केवलिनि समुद्घाताधवस्थागते सति द्वितीयो भङ्गः संभवति, बहषु केवलिसमुद्घाताद्यवस्था
इसी प्रकार मनुष्य असंज्ञो भी कदाचित आहारक होता है, कदाचित् अनाहारक होता हैं। सिद्ध जीव अनाहारक ही होता है। ___ अब बहुत्व की अपेक्षा से निरूपण किया जाता है-बहुत्व की अपेक्षा से नो संज्ञो-नोअसंज्ञी जीव आहारक भी होते हैं, अनाहारक भी होते हैं। अहारक भी नो संज्ञी नो असंज्ञी बहुत होते हैं ? क्योंकि समुदघातावस्था से रहित केवली बहुत पाये जाते हैं, सिद्ध अनाहारक होते हैं, अतः अनाहारक भी बहुत पाए जाते हैं। किन्तु नोसंज्ञी-नोअसंज्ञो मनुष्यों में तोन भंग होते हैं, यथा-(१) सभी आहारक होते हैं (२) अथवा बाहुन आहारक होते हैं, एक कोई अनाहारक होता है (३) अथवा बहुत आहारक और बहुन अनाहारक होते हैं। जब कोई भी केवली समुद्घात अवस्था में नहीं होता, तब प्रथम भंग समझना चाहिए । जब एक केवली समुद्घातगत हो, उस समय दूसरा भंग पाया जाता है और जब बहुत-से केवली समुद्घात-अवस्था को प्राप्त हों तब तीसरा भंग કદાચિત્ આહારક હોય છે, અને કદાવિત અનહારક હોય છે. સિદ્ધ જીવ પનાહારક જ હોય છે
હવે બહુવની અપેક્ષાથી નિરૂપણ કરવામાં આવે છે--બહત્વની અપેક્ષાથી ન સંજ્ઞા નો અસંજ્ઞી જીવ આહારક પણ હોય છે, અનાહારક પણ હોય છે. અ હારક પણ ને સંજ્ઞી–નઅસંજ્ઞી ઘણા હોય છે. કેમકે સમુદ્રઘાતાવસ્થાથી રહિત કેવલી ઘણા મળે છે. સિદ્ધ અનાહારક હોય છે તેથી અનાહારક પણ ઘણું મળે છે. પણ ને સંજ્ઞી ન–અસંજ્ઞી મનુષ્યમાં ત્રણ ભંગ થાય છે. જેમકે (૧) બધા આહારક હોય છે (૨) અથવા ઘણા આહારક હોય છે, એક કેઈ અનાહરક હોય છે (૩) અથવા ઘણા આહારક અને ઘણા અનાહારક હોય છે-જ્યારે કઈ પણ કેવલી સમુદ્દઘાતાવસ્થામાં નથી હોતા, ત્યારે પ્રથમ ભંગ સમજવો જોઈએ. જ્યારે એક કેવલી
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫