________________
६३६
प्रज्ञापनासूत्रे
पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक मनुष्य वानव्यन्तर ज्योतिष्क वैमानिकोऽपि कदाचिद् आहारको भवति कदाचिद् अनाहारको भवति, तत्र विग्रहगतौ अनाहारक स्वदन्यकाले आहारको भवति, किन्तु - 'वरं निंदिय विगलिंदिया नो पुच्छिज्जंति' नवरम् - पूर्वापेक्षया विशेषस्तु एकेन्द्रियविकलेन्द्रियाः- पृथिवी कायिकादि वनस्पतिकायिकान्ता एकेन्द्रियाः, द्वित्रिचतुरिन्द्रियरूपा विकलेन्द्रियाः संशिषु नो पृष्यन्ते तेषाममनस्कतया संज्ञित्यासंभवात् अथ बहुत्वमधिकृत्याह - 'सण्णी णं अंते ! जीवा किं आहारगा, अगाहारगा ?' हे भदन्त ! संज्ञिन:समनस्काः खलु जीवाः किम् आहारका भवन्ति ? किंवा अनाहारका भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा !' हे गौतम ! 'जीवाइओ तियभंगो जाव वेमाणिया' जीवादिकस्त्रिकभङ्गः- - जीवपदे नैरयिकादिषोडशान्तदण्डकेषु च प्रत्येकं सर्वत्र भङ्गत्रयं वक्तव्यम्, तत्र - ' सर्वेऽपि तावद् भवेराहारका ः ' १ इति प्रथमो भङ्गः, ' अथवा आहार काश्च बहवः कश्चिदनाहारकश्च' इति द्वितीयो
9
समुच्चय जीव की तरह संज्ञी नारक, असुरकुमार आदि दश भवन पति, पंचेन्द्रिय तिर्येच, मनुष्य, यानव्यतर, ज्योतिष्क और वैमानिक भी कदाचित् आहारक और कदाचित् अनाहारक होता है, अर्थात् विग्रहगति के समय अनाहारक और अन्य समय में आहारक होता है विशेषता यह है कि यहां पृथ्वीकाधिक आदि एकेन्द्रिय और दीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय रूप चिकलेन्द्रिय को लेकर प्रश्न नहीं करना चाहिए, क्योंकि मनोहीन होने के कारण वे संज्ञी नहीं होते हैं । अब बहुत्व की विवक्षा करके कहते हैं
गौतमस्वामी - हे भगवन् ! बहुत संज्ञी जीव आहारक होते हैं या अनाहारक होते हैं ?
भगवान् हे गौतम! जीवपद में तथा नैरमिक आदि सोलह दण्डकों में सर्वत्र तीन भंग कहने चाहिए। वे तीन भंग इस प्रकार हैं - ( १ ) सभी आहारक होते हैं (२) बहुत आहारक होते हैं, एक अनाहारक होता है और (३) बहुत
સમુચ્ચય જીવની જેમ સજ્ઞી નારક, અસુરકુમાર આદિ દેશ ભવનપતિ પંચેન્દ્રિય तिर्यय, मनुष्य, पानव्यन्तर, ज्योतिष्ठ भने वैमानि पशु-उदायित् साहा२४ मते १४ચિત અનાહારક થાય છે, અર્થાત્ વિગ્રહગતિના સમયે અન હારક અને અન્ય સમયમાં આહારક હાય છે. વિશેષતા એ છે કે, અફી' પૃથ્વીકાયક આદિ એકેન્દ્રિયને અને દ્વીન્દ્રિય, શ્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય વિકલેન્દ્રિયને લઇને પ્રશ્ન ન કરવો જોઈએ કેમ કે મને હીન્ હાવાના કારણે તે સંજ્ઞી હાતા નથી.
હવે અહુત્વની વિવક્ષા કરીને કહે છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન્ ! ઘણા સ'ની જીવે આહારક હોય છે, કે અનાહારક હોય છે? શ્રી ભગવાન્--હે ગૌતમ ! જીવપદમાં તથા નૈયિક આદિ સાલ દડકેમાં
સત્ર ત્રણ ભ ́ગ કહેવા જોઈએ.
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫