________________
६३२
प्रज्ञापनासूत्रे कमधिकृत्याह-'भवसिद्धिया णं भंते ! जीवा किं आहारगा अणाहारगा?' हे भदन्त ! भवसिद्धिका:-भवैः संख्यातेरसंख्यातैरनन्तैर्वा सिद्धिर्येषां ते भवसिद्धिकाः खलु जीयाः किम् आहारका भवन्ति ? किं वा अनाहारका भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'जीवेगिदियवज्जो तियभंगो' जीवैकेन्द्रियवर्नो-जीयसमुच्चयं वयित्वा एकेन्द्रियाणि च वर्जयिसा त्रिकभङ्गो-भङ्गत्रयं वक्तव्यम् , तथा चात्रापि आहारक द्वारवत् समुच्चयजीवपदे एकेन्द्रियेषु च पृथिव्यादिवनस्पतिपर्यन्तेषु भवसिद्धिकेषु प्रत्येकमु भयत्रा 'आहारका अपि अनाहारका अपि' इत्येक एवमङ्गो बहुवचनान्तो वक्तव्यः, तदन्येषु नैरयिकादिषु भव सिद्धिकेषु भङ्गत्रयं वक्तव्यम् तथाहि कदाचित् सर्वे केवला आहारका एव नत्येकोऽपि अनाहारकः, इति प्रथमो भङ्गः १, अथवा कदाचिद् बहव आहारकाः कश्चिदेकोऽनाहारकः, इति द्वितीयो भङ्गः २, अथवा बहन एप आहारका अपि अनाहारका अपि भवन्ति, इति तृतीयो भङ्गः ३, यथाचोक्तरीत्या भवसिद्धिके एकस्मिन् बहुषु चाहारकत्यानाहारकत्वप्ररूपणं कृतं तथा अभव.
अब बहुत्वविशिष्ट भवसिद्धिको की वक्तव्यता कही जाती है -
गौतमस्वामी-हे भगवन् ! बहुत भवसिद्धिक जीव आहारक होते हैं अथवा अनाहारक होते हैं ?
भगवान्-हे गौतम ! समुच्चय जीव और एकेन्द्रिय को छोडकर तीन भंग कहने चाहिए । तात्पर्य यह है कि आहारकद्वार के समान यहां भी समुच्चय जीव पद में और एकेन्द्रिय भवसिद्धिकों में बहुत आहारक और बहुत अनाहारक' यह एक भंग ही पाया जाता है । इन दो पदों के सिवाय शेष नारक आदि भय सिद्धिकों में तीन भंग कहने चाहिए, यथा-कदाचितू सभी आहारक ही होते हैं, अनाहारक एक भी नहीं पाया जाता, यह प्रथम भंग है । कदाचित् बहुत आहा. रक होते हैं और एक अनाहारक होता है, यह दूसरा भंग है । कदाचित् बहुत आहारक भी होते हैं और बहुत अनाहारक भी होते हैं, यह तीसरा भंग है। શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન ! ઘણાભવસિદ્ધિક જી આહારક હોય છે અથવા અનાહારક હોય છે?
શ્રી ભગવાન હે ગોતમ ! સમુચ્ચય જીવ અને એકેન્દ્રિય સિવાય ત્રણ ભંગ કહેવા જોઈએ, તાત્પર્ય એ છે કે આહારક દ્વારના સમાન અહીં પણ સમુચ્ચય જીવ પદમાં અને એકેન્દ્રિય ભવસિદ્ધિકોમાં ઘણા આહારક અને ઘણુ અનાહારક, આ એક ભંગજ મળે છે. આ બે પદના સિવાય શેષ નારક આદિ ભવસિદ્ધિકમાં ત્રણ ભંગ કહેવા જોઈએ, જેમ કદાચિત્ બધા આહારક જ હોય , અનાહારક એક પણ નથી મળતા. આ પ્રથમ ભંગ છે. કદાચિત્ ઘણા આહારક હોય છે અને એક અનાહારક હોય છે, આ બીજો ભંગ છે. કદાચિત્ ઘણા આહારક પણ હોય છે અને ઘણા અનાહારક પણ હોય છે આ ત્રીજો ભંગ છે.
જે પ્રકારે એક ભવસિદ્ધિક, અને ઘણા ભવસિદ્ધિકમાં આહારકત્વ તેમજ અનાહાર
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
