________________
४९०
प्रज्ञापनासूत्रे तत्र उपशान्तमोहः क्षीणमोहो वा सप्तविधवेदको द्रष्टव्यस्तयो हनीयोदयाभावात, मिथ्या. दृष्टयादयः सूक्ष्मसंपराया अष्टविधवेदका द्रष्टव्याः, मिथ्यादृष्टयादीनामवश्यमष्टानामपि कर्मणामुदयसभावात, सयोगि केवली चतुविधवेदको द्रष्टव्यः, सयोगि केवलिनो घातिकमचतुष्टयोदयाभावात्, ‘एवं मणूसे वि' एवम्-समुच्चयजीवोक्तरीत्या मनुष्योऽपि वेदनीयं कर्म बनन् सप्तविधवेदको वा अष्टविधवेदको वा भवति, चतुर्विधवेदको वा भवति,, 'सेसा नेरइयाइया एगत्तेण पुहुत्तेण वि नियमा अट्ठकम्मपगडीओ वेदेति जाव वेमाणिया' शेषाः नैरयिकादयः एकत्वेन पृथक्त्वेनापि वेदनीयं कर्म बध्नन्तो नियमतोऽष्टौ कर्मप्रकृतीवेदयन्ते यायद्-असुरकुमारादि भवनपति पृथिवीकायिकायेकेन्द्रियविकलेन्द्रियतिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रिय पानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाश्च वेदनीयं कर्म बघ्नन्तो नियमतः अष्टौ कर्मप्रकृतीवेदयन्ते, आठ का अथवा चार प्रकृतियों का वेदन करता है। अर्थात उपशान्तमोह और क्षीणमोह जीय सात प्रकृतियों का वेदन करता है, क्योंकि उसको मोहनीय कर्म का बेदन नहीं होता है। मिथ्यादृष्टि से लेकर सूक्ष्मसम्पराय पर्यन्त जीव आठों प्रकृतियों के वेदक होते हैं और सयोगि केवली चार प्रकृतियों का ही वेदन करते हैं, क्योंकि उनके चार घातिक कर्मो का उदय नहीं होता है।
समुच्चय जीव के समान मनुष्य के विषय में भी ऐसा ही कहना चाहिए, अर्थात् मनुष्य वेदनीयकर्म का बन्ध करता हुआ सात आठ अथवा चार प्रकृतियों का वेदन करता है। समुच्चय जीव और मनुष्य को छोडकर शेष सभी नारक आदि जीव, एकत्य की विवक्षा से भी और बहुत्व की विवक्षा से भी वेदनीयकर्म का बन्ध कहते हुए नियम से आठ प्रकृतियों का वेदन करते हैं
अब बहुत्व की विवक्षा करके गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! जीव અથવા ચાર પ્રકૃતિનું વેદન કરે છે. અર્થાત ઉપશાંત મોહ અને ક્ષીણમેહનીય જીવ સાત પ્રકૃતિનું વદન કરે છે, કેમકે તેમને મોહનીય કર્મનું દિન નથી થતું.
મિથ્યાદષ્ટિથી લઈને સૂમસં૫રાય પર્યન્ત જીવ આઠે પ્રકૃતિના વેદક થાય છે અને સગકેવલી ચાર પ્રકૃતિનું જ વેદન કરે છે. કેમકે તેમને ચાર ઘાતિક કમેને ઉદય નથી થતું.
સમુચ્ચય જીવની સમાન મનુષ્યના વિષયમાં પણ એમજ કહેવું જોઈએ. અર્થાત મનુષ્ય વેદનીયકર્મને અન્ય કરતાં થકા સાત, આઠ, અથવા ચાર પ્રકૃતિનું વેદન કરે છે से छे.
સમુચ્ચય જીવ અને મનુષ્યના સિવાય બાકીના બધા નારક આદિ જીવ, એકત્વની વિક્ષાથી પણ અને બહત્વની વિવક્ષાથી પણ વેદનયકર્મને અન્ય કરતાં થકા નિયમથી આઠ પ્રકૃતિનું વેદન કરે છે.
હવે બહુત્વની વિરક્ષા કરીને શ્રીગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે. ભગવદ્ ! જીવ
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
