________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद २३ उ. २ स. कर्मप्रकृतिनिरूपणम्
२५१ जुगुप्पते तत् जुगुप्सा वेदनीयम् (मोहनीयम्) जुगुप्साजनकं मोहनीय जुगुप्सा माहनीयम्, एतेषाश्च हास्यादीनों कषायसहचारित्वेन नो कषायवेदनीयत्वमवगन्तव्यम्, नो शब्दस्य साहचर्यार्थकतया कषायैः सह चारिणो नो कषायाः इति व्युत्पत्या हास्यादीनां कषायाधुदीपकत्वेन कषायसहचारित्वं बोध्यम्, तथाचोक्तम्- 'कषाय सहवत्तित्वात, कषायप्रेरणादपि! हास्यादि नवकस्योक्ता नो कषाय कषायता ।।१।। इति, गौतमः पृच्छति-'आउए णं भंते ! कम्मे काविहे पण्णते ?' हे भदन्त ! आयुष्य खलु कर्म कतिबिधं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-'गोयमा! हे गौतम ! 'चउबिहे पण्णत्ते' ! आयुष्यं कर्म चतुर्विधं प्रज्ञप्तम् 'तजहा-नेरइदाउए जाव देवाउए' तद्यथा नैरयिकायुष्य यावत् तिर्यग्योनिकायुष्य मनुष्यायुष्यश्च कर्म, नाम कर्माधिकृत्य गौतमः पृच्छति -'णामेण भते! कम्में कइविहे पण्णचे ?' हे भदन्त ! नाम खलु कर्म कतिविध प्रज्ञप्तम् १ भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'बायाली सइविहे पण्णत्ते' नामकर्म द्वाचत्वारिंशद्धिं प्रज्ञप्तम्, तदेव द्विचत्वारिंशद्विध प्रतिपादयति-'तं जहा-गतिनामे ! हो वह जुगुप्सा वेदनीय नामक नो कषाय मोहनीय कर्म है !
ये हास्यादि कषाय के सहचर होने के कारण नो कषाय वेदनीयकर्म कहलाते हैं, क्योंकि 'नो' शब्द साहचर्य के अर्थ में है । अतः जो कपाय के सहचर हो वे नो कषाय। हास्य आदि कषाय के उद्दोपक होने से कषाय सहचर कहलाते हैं !
कहा भी है-कषाय के सह चारी होने के कारण तथा कषाय को भड़काने के कारण हास्य आदि नौ नो कषाय कहलाते हैं ॥१॥
श्री गौतमस्वामी- हे भगवन् ! आयुकर्म कितने प्रकारका कहा है ?
श्री भगवान्-हे गौतम ! आयुकर्म चार प्रकार का कहाहै, यथा-नैरयिकायु, तिर्यचायु, मनुष्यायु और देवायु !
श्री गौतमस्वामी-हे भगवन् ! नामकर्म कितने प्रकारका कहा गया हैं ?
श्री भगवान्-हे गौतम ! नामकम बयालीस प्रकारका कहा गया है ! वह इसજુગુપ્સા વેદનીય નામકનોકષાય મેહનીય કર્મ છે.
આ હાસ્યાદિ કષાયના સહચર હોવાના કારણે નાકષાય વેદનીય કહેવાય છે, કેમ કે નો, શબ્દ સાહચર્યના અર્થમાં છે, તેથી જે કષાયના સહચર થાય તે નોકષાય. હાસ્ય આદિ કષાયના ઉદ્દીપક હોવાથી કષાય સહચર કહેવાય છે.
કહ્યું પણ છે -કષાયના સહચારી હોવાના કારણે તથા કષાયને ઉત્તેજિત કરવાના કારણે હાસ્ય આદિનવ નેકષાય કહેવાય છે. ૧
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન્! આયુકર્મ કેટલા પ્રકારનાં કહ્યાં છે ?
શ્રી ભગવાન- હે ગૌતમ ! આયુકર્મ ચાર પ્રકારના કહ્યાં છે, જેમ કે નરયિકાયુ, (तय यायु, मनुष्यायु अने वायु.
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવદ્ નામકર્મ કેટલા પ્રકારના કહેલાં છે ?
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
