________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद ३६ सू० १६ केवलिसमुद्घातगतविशेषनिरूपणम् ११३९ गस्य च वक्ष्यमाणरीत्या सिद्धयसंभपात, ' से णं सभी पडिनियत्ता' स खलु समुदघात गतः केवली ततः समुद्घातात् प्रतिनिवर्तते 'पडिनियतिता तओ पच्छा मणजोगं पि जुंजइ' समुद्घातात् प्रतिनिवृत्य ततः-प्रतिनिवर्तनात् पश्चात-अनन्तरम्-मनोयोगमपि युनक्ति, 'वइजोगं पि जुंजइ कायजोंग पि जुनई' वचोयोगमपि युनक्ति काययोगमपि युनक्ति; व्यापारयति तथाहि-स भगवान् केवली भवधारणीयकर्मसु नामगोत्र वेदनीयेषु अवर्ण्यमहामहिमसमुद्घातवशेन प्रचुरेषु आयुषा सह समीकृतेपपि अन्तर्मुहूर्त भारि परमपदत्वतस्तस्मिन् काले अनुत्तरोपणातिकादि देवेन मनसा पृष्टः सन् तद् व्याकर्तुं मनः पुद्ग लान् आदाय मनोयोगं युङ्क्ते, तमपि मनोयोग सत्यम् असत्यामृषारूपं वा युक्ति इत्यभि प्रायेणाह-'मणजोगं जुंजमाणे किं सच्चरणजोग जुंजइ मोसमणजोगं जुजइ सच्चामोस मणजोगं जुजइ असच्चामोसमणजोग जुबइ ?' मनोयोग युआनो-व्यापारयन् कि सत्यमनोयोग युनक्सि--व्यापारयति ? कि वा मृषा मनोयोगं युनक्ति ? किम्मा सत्यमृपामनोयोग सिद्धि प्राप्त नहीं होती । समुद्घातगत केवलिसमुद्घात से निवृत्त होते हैं और निवृत्त होने के पश्चात् मनोयोग का भी व्यापार करते हैं, बचनयोग का भी व्यापार करते हैं और काश्योग का भी व्यापार करते हैं। तात्पर्य यह है कि ये केवली भगवान् वचनागोचर महिमा से युक्त केवलि समुद्रात के द्वारा विषम स्थिति वाले नाम गोत्र और वेदनीय कर्मको आयुकर्म के बराबर स्थिति चाला बना लेते हैं । उस समय अन्तर्मुहूर्त में ही उन्हें परमपद की प्राप्ति होने वाली होती है। परन्तु उस काल में भी अनुत्तरोपपातिक देवों द्वारा मन से पूछे हुए प्रश्न का मनोवर्गणा के पुद्गलों को ग्रहण कर के मनोयोग का व्यागर करते हैं। वह मनोयोग सत्य मनोयोग अथवा असत्याभूषामानोयोग होता है इस अभिप्राय से कहते हैं__गौतमस्वामी-हे भगवन् ! मनोयोग का व्यापार करते हुए केवली सत्य. मनोयोग का व्यापार करते हैं अथयो मृषामनोयोग का व्यापार करते हैं ? या સમુદ્દઘાત કેવલી મુદ્દઘાતથી નિવૃત્ત થાય છે અને નિવૃત્ત થયાં પછી મનગને પણ વ્યાપાર કરે છે, વચનગને પણ વ્યાપાર કરે છે અને કાયયોગને પણ વ્યાપાર કરે છે,
તાત્પર્ય એ છે કે તેઓ કેવલી સમુદ્રઘાત દ્વારા વિષમ સ્થિતિવાળા નામ, ગોત્ર અને વેદનીય કર્મને આયુકર્મની બરાબર સ્થિતિવાળા બનાવી લે છે.
તે સમયે અંતર્મુહૂર્તમાં જ તેમને પરમપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. પરંતુ તે સમયમાં પણ અનુત્તરપપાતિક દેવો દ્વારા મનથી પૂછેલા પ્રશ્નને મને વર્ગણાનાં પુદ્દે ભલે ગ્રહણ કરીને મ ગનો વ્યાપાર કરે છે તે મને સત્યમયેગ અથવા અસયામૃષામને વેગ હોય છે. આ અભિપ્રાયથી કહે છે–
શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન ! મનેગને વ્યાપાર કરતા કેવલી સત્ય મનોયોગને
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫