________________
११३२
प्रज्ञापनासूत्र स्थो भवति, तथा चात्राद्यैश्चतुर्भिः समयैः क्रमेणात्मप्रदेशानां विस्तरणं करोति यथा तथा अन्तिमैतभिः समयैः क्रमेण प्रतिलोमं संहरणमिति भावः, उक्तश्च-'उडु अहो य लोगंत गामिनं सो सदेह विक्खंभं । पढमे सममि दंडं करेइ पिइयमि य कवाडं ॥१॥ तइय समयंमि मथं च उत्थए लोगपूरणं कुणइ । पडिलोमं साहरणं काउंतो होइ देहत्थो ॥२॥" ऊर्ध्व. मधश्च लोकान्तगामिन स स्वदेहविष्कभम् । प्रथमे समये दण्डं करोति द्वितीये च कपाटम् ॥१॥ तृतीये मन्यानं चतुर्थे लोकपूरणं करोति, प्रतिलोमं संहरणं कृत्वा ततो भवति देहस्था ॥२॥ इति, अस्मिन् समुद्घाते क्रियमाणे मनोयोगादि व्यापारविषये वक्तव्यतामाह-'से णं भंते ! तहा समुग्घायगए कि मणजोगं जुजइ वइजोगं झुंजइ कायजोग जुंजइ ?' हे भदन्त ! स खलु केवली तथा समुद्घातगतः सन् किं मनोयोग युनक्ति ? यचोयोगं युनक्ति ? काययोगं या युनक्ति ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'नो मणजोगं जुजइ नो वइजोगं जुंजइ कायजोगं झुंजई' समुद्घातगतः केवली नो मनोयोगं युनक्ति, नो वा वचोयोग युनक्ति अपि तु काययोगं युनक्ति, तथा च प्रयोजनाभावात् समुदघातगतः केवली मनोको फैलाया जाता है और पिछले चार समयों में उन्हें सिकोडा जाता हैं। कहा भी है-'केवली प्रथम समय में ऊपर और नीचे लोकान्ततक तथा विस्तार में अपने देह प्रमाण दंड करते हैं, दूसरे में कपाट करते हैं, तीसरे में मन्थान
और चौथे में लोकपूरण करते हैं । फिर प्रतिलोम संहण कर के अर्थात् विपरीत क्रम से संकोच कर के स्वदेहस्थ हो जाते हैं ॥१-२॥
केवलिसमुद्घात में मनोयोग आदि के व्यापार की वक्तव्यता कहते हैं
गौतमस्वामी-हे भगवन् ! समुद्घातगत केवली क्या मनोयोग का व्यापार करते हैं, वचनयोग का व्यापार करते हैं अथवा काययोग का व्यापार करते हैं ?
भगवान्-हे गौतम ! समुद्घातगत केवली मनोयोग और वचनयोग का व्यापार नहीं करते, किन्तु काययोग का व्यापार करते हैं। काययोग में भी चे ચાર સમયમાં તેમને સંકેચ કરતા જાય છે.
કહ્યું પણ છે-“કેવલી પ્રથમ સમયમાં ઉપર અને નીચે લેકાન્ત સુધી તથા વિસ્તારમાં પિતાના દેહ પ્રમાણે દંડ કરે છે, બીજામાં કપાટ કરે છે, ત્રીજામાં મળ્યાન અને ચોથામાં લેક પૂરણ કરે છે. પછી પ્રતિમ સંહરણ કરીને અથર્ વિપરીત ક્રમથી સંકેચ કરીને વિદેહ થઈ જાય છે કે ૧-૨
કેવલિસમુદ્દઘાતમાં મગ આદિના વ્યાપારના વક્તવ્યતા કહે છે
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન્! સમુદ્દઘાતગત કેવલી શું મનેયેગને વ્યાપાર કરે છે, વચનગને વ્યાપાર કરે છે, અથવા કાયાગને વ્યાપાર કરે છે?
શ્રી ભગવાન- હે ગૌતમ! સમુદ્રઘાતગત કેવલી મ ગ અને વચનગને વ્યાપાર નથી કરતા, પણ કાયમને વ્યાપાર કરે છે, કાયેગમાં પણ દારિક કાગ ઔદા
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
