________________
८९६
प्रज्ञापनासूत्र णशरीरकायप्रयोगगतिः, गौतमः पृच्छति-'नेरइया णं भंते ! कइविहा पओगगती पण्णता ?' है भदन्त ! नैरयिकाणां कतिविधा प्रयोगगतिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा !" हे गौतम ! 'एकारसयिहा पण्णत्ता' एकादशविधा प्रयोगगतिः नैरयिकाणां प्रज्ञप्ता, 'तं जहा-सचमणप्पओगगती' तद्यथा-सत्यमनःप्रयोगगतिः, 'एवं उवउजिऊण जस्स जइविहा तस्स तइविहा माणियच्या जाव वेमाणियाणं' एवम्-पूर्वोक्तरीत्या उपयुज्य-उपयोगं विधाय-प्रयोगानुसारेण विविच्य यस्य जीवस्य यतिविधा-पावत्प्रकारा गतिः संभवति तस्य ततिविधा-तावप्रकारा भणितव्या, यावत्-असुरकुमारादि भवनपति पृथिवीकायिकायेकेन्द्रियविकले न्द्रियपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमनुष्यवानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानां यथायोग्यं प्रयोगगतिरवसेया, तथाच नैरयिकाणां सत्यमनःप्रयोगगतिप्रभृति-असत्यामृषावचःप्रयोगगति वैक्रियशरीरकायप्रयोगगति वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगगतिः, कार्मणशरीरकायप्रयोगगतिरूपा एकाकार्मणशरीरकायप्रयोगगति ।
गौतमस्वामी-हे भगवान् ! नारकों की प्रयोगगति कितने प्रकार की है ?
भगवान-हे गौतम ! नारकों की प्रयोगगति ग्यारह प्रकार की कही है, वह इस प्रकार-सत्यमनप्रयोगगति इत्यादि, उपयोग लगाकर जिस जीव की जितने प्रकार की गति का संभव हो, उप्तको उतने ही प्रकार की गति कहलेनी चाहिए। इस तरह असुरकुमार आदि भवनपतियों को, पृथ्वीकायिक आदि एकेन्द्रियों की, विकलेन्द्रियों की, पंचेन्द्रियतिर्यचों की, मनुष्यों की, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देवों की प्रयोगगति यथायोग्य समझलेनी चाहिए । इस कथन के अनुसार नारकों की सत्यमनप्रयोगगति आदि, असत्यामृषावचनप्रयोगगति, वैक्रियशरीरकायप्रयोगगति, वैक्रियमिश्रशरीरकायप्रयोगगति, कार्मणशरीरकायप्रयोगगति रूप ग्यारह प्रकार की गति जाननी चाहिए । इसी प्रकार असुरकुશરીરકાયપ્રયોગગતી.
શ્રી ગૌતમસ્વામી-નારકની પ્રગતિ કેટલા પ્રકારની કહી છે?
શ્રી ભગવાન-હે ગૌતમ ! નારકોની પ્રગતિ અગીયાર પ્રકારની કહી છે, તે આ પ્રકારે–સત્યમન પ્રગગતિ વિગેરે ઉપયોગ કરીને જે જીવની જેટલા પ્રકારની ગતિને સંભવ હોય, તેની તેટલા જ પ્રકારની ગતિ કહેવી જોઈએ. એજ રીતે અસુરકુમાર આદિ ભવન પતિની, પૃથ્વકાયિક આદિ એકેન્દ્રિયની, વિકસેન્દ્રિયોની, પંચેન્દ્રિય તિયાની મનુષ્યોની, વાનરાન્તર, જતિષ્ક અને વૈમાનિક દેવેની પ્રગગતિ યથા યોગ્ય સમજી લેવી જોઈએ. આ કથનના અનુસાર નારકેની સત્યમનપ્રગતિ આદિ, અસત્યામૃષા વચન પ્રગતિ, વેકિય શરીરકાય પ્રગતિ, વૈકિય મિશ્રશરીરકાય પ્રગતિ કાર્માણ શરીર કાય પ્રગતિ રૂપ અગીઆર, પ્રકારની ગતિ જાણવી જોઈ એ પ્રકારે અસુરકુમાર આદિની પણ ગતિ સમજવી જોઈએ.
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૩
