________________
प्रमैयबोधिनी टीका पद १५ सू. ११ भावेन्द्रियस्वरूपनिरूपणम् पुरस्कतानि - अनागतानि भावेन्द्रियाणि सन्ति ? 'पंच' पञ्च भावेन्द्रियाणि पुरस्कृतानि सन्ति, अप बहुत्वमधिकृत्याह-'नेरइयाणं भंते ! केवइया भाविदिया अतीता?' हे भदन्त ! नैरपिकाणां कियन्ति भावेन्द्रियाणि अतीतानि सन्ति ? 'गोयमा ! अणंता' हे गौतम ! अनन्तानि भावेन्द्रियाणि अतीतानि सन्ति, 'केवइया बद्धेल्लगा?' कियन्ति भावेन्द्रियाणि बद्धानि सन्ति ? 'असंखेजा' असंख्येयानि भावेन्द्रियाणि बद्धानि सन्ति नैरयिकाणमसंख्यातत्यान् : 'केवइया पुरेक्खडा?' कियन्ति पुरस्कृतानि-अनागतानि सन्ति ? 'अणंता' अनन्तानि भावेन्द्रियाणि अनागतानि सन्ति, ‘एवं जहा दचिदिएस पोहत्तेणं दंडओ भणिभो तहा भाविदिएस पोहत्तेणं दंडओ भाणियब्यो' एवम-पूर्वोक्तरीत्या यथा द्रव्येन्द्रियेषु पृथक्त्वेन दण्डको भणितस्तथा भावेन्द्रियेष्वपि पृथक्त्वेन दण्डको भाणितव्यः, किन्तु-'णवरं वणस्सइ काइयाणं बद्धेल्लगा अणंता' नवरं-द्रव्येन्द्रियापेक्षया विशेषस्तु भावेन्द्रियाणि वनस्पतिकायिहैं और भावी भावेन्द्रियां भी पांच ही होती हैं।
गौतमस्वामी पुनः बहुवचन को लेकर प्रश्न करते हैं-भगवन् ! नारकों की अतीत भावेन्द्रियां कितनी हैं ?
भगवान-हे गौतम ! अनन्त हैं। गौतमस्वामी-हे भगवन् ! नारकों की बद्ध भावेन्द्रियां कितनी हैं ? भगवान्-हे गौतम ! नारकों की बद्ध भावेन्द्रियां असंख्यात हैं । गौतमस्वामी-भगवन् ! नारकों की भावी भावेन्द्रियां कितनी हैं ? भगवान्-गौतम ! अनन्त हैं।
इस प्रकार जैसे द्रव्येन्द्रियों के विषय में बहुवचन को लेकर दंडक कहा है, उसी प्रकार भावेन्द्रियों के विषय में भी कह लेना चाहिए। किन्तु द्रव्येन्द्रियों की अपेक्षा इनमें विशेषता यह है कि वनस्पतिकायिकों की भावेन्द्रियां बद्ध ભાવેન્દ્રિયે પણ પાંચ જ હોય છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી-પુનઃ બહુવચનને લઈને પ્રશ્ન કરે છે હે ભગવન્! નારીકેની અતીત ભાવેન્દ્રિય કેટલી છે?
શ્રી ભગવ–હે ગૌતમ! અનન્ત છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન ! નારકની બદ્ધ ભાવેન્દ્રિયે કેટલી છે? શ્રી ભગવન–હે ગૌતમ ! નારકોની બદ્ધ ભાવેન્દ્રિયે અસંખ્યાત છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન્! નારકેની ભાવી ભાવેન્દ્રિયે કેટલી છે? શ્રી ભગવ-હે ગૌતમ ! અનન્ત છે.
એ પ્રકારે જેમ દૂબેન્દ્રિયના વિષયમાં બહુવચનને લઈને દંડક કહેલ છે. એજ પ્રકારે ભાવેન્દ્રિયેના વિષયમાં પણ કહી લેવું જોઈએ. કિન્તુ દ્રવ્યયેિની અપેક્ષાએ આમાં વિશેષતા એ છે કે. વનસ્પતિકાચિકેની ભાવેન્દ્રિય બદ્ધ અનન્ત છે, કેમકે વનસ્પતિ
श्री प्रशान। सूत्र : 3
