________________
७५४
प्रज्ञापनासूत्रे
अनन्तरभवे नियमेन सिध्यत्येवात- तस्या जघन्यानुत्कृष्टाभ्यां भावीनि द्रव्येन्द्रियाणि अष्ट भवन्तीत्युक्तम्,
अथ बहुतमधिकृत्य पृच्छति - 'नेरइयाणं भंते! केवइया दव्विदिया अतीता ?" -हे भदन्त ! नैरयिकाणां कियन्ति द्रव्येन्द्रियाणि अतीतानि ? 'गोयमा ! अनंता' हे गौतम! अनन्तानि द्रव्येन्द्रियाणि नैरयिकाणामतीतानि, 'केवइया बद्धेललगा :- कियन्ति बद्धानि द्रव्येन्द्रियाणि ! 'गोयमा ! असंखेज्जा' - हे गौतम ! असंख्येयानि द्रव्येन्द्रियाणि बद्धानि नैरयिकाणामसंख्यातत्वात् 'केवइया पुरेवखडा ?' कियन्ति द्रव्येन्द्रियाणि पुरस्कृतानिभावनि सन्ति ? 'गोमा ! अनंता' - हे गौतम! अनन्तानि द्रव्येन्द्रियाणि नैरयिकाणां पुरस्कृतानि सन्ति तेषामनन्तानां भावित्वात्, 'एवं जाव गेवेज्जगदेवाणं' एवम् - नैरयिकाणामिव यावद् - असुरकुमारादि भवनपति पृथिव्याद्ये केन्द्रिय विकलेन्द्रिय पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमनुष्यहैं, असंख्यात या अनन्त नहीं कही हैं । सर्वार्थसिद्ध विमान के देव नियम से अगले भव में ही सिद्धि प्राप्त करते हैं, अतएव उनकी आगामी द्रव्येन्द्रियां आठ ही कही हैं ।
अब बहुवचन की अपेक्षा से निरूपण किया जाता है
गौतमस्वामी - हे भगवन् ! नारकों की द्रव्येन्द्रियां अतीत कितनी कही गई हैं। भगवान् - हे गौतम! नारकों की अतीत द्रव्येन्द्रियां अनन्त कही गई हैं । गौतमस्वामी - हे भगवन् ! बद्ध कितनी कही हैं ?
भगवान् - हे गौतम! नारकों की बद्ध द्रव्येन्द्रियां असंख्यात हैं, क्योंकि सब नारक मिल कर असंख्यात हैं ।
गौतमस्वामी - हे भगवन् ! भावी द्रव्येन्द्रियां कितनी हैं ?
भगवान् - हे गौतम! अनन्त हैं, क्योंकि भविष्य में अनन्त नारक होंगे । इसी प्रकार ग्रैवेयक देवों तक कहना चाहिए, अर्थात् असुरकुमार आदि નથી હાતી. સર્વાં સિદ્ધ વિમાનના દેવ નિયમથી આગલા ભવમાં જ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે, તેથી જ તેમની આગામી દ્રવ્યેન્દ્રિયા આઠ જ કહી છે.
હવે બહું વચનની અપેક્ષાએ નિરૂપણ કરાય છે
શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન્ ! નારકની દ્રવ્યેન્દ્રિયા અતીત કેટલી કહેલી છે ?
શ્રી ભગવાન-૪ ગૌતમ! નારકેાની અતીત દ્રવ્યેન્દ્રિયા અનન્ત કહી છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી-૩ ભગવન્! ખદ્ધ કેટલી કહી છે ?
શ્રી ભગવાન્-ડે ગૌતમ! નારકાની અદ્ધ દ્રવ્યેન્દ્રિય અસંખ્યાત છે, કેમકે બધા નારકા મળીને અસ ખ્યાત છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી—હે ભગવન્ ! ભાવી દ્રવ્યેન્દ્રિયા કેટલી છે ?
શ્રી ભગવાન્—હૈ ગૌતમ ! અનન્ત છે, કેમકે ભવિષ્યમાં અનેક નારકો થશે. એજ પ્રફાર ત્રૈવેયક દેવા સુધી કહેવુ જોઈએ. અર્થાત્ અસુરકુમાર આદિ ભવન
श्री प्रज्ञापना सूत्र : 3
