________________
प्रमैयबोधिनी टीका पद ८ सू. १ संज्ञापदनिरूपणम् धिका वा भवन्ति ? भगवान् आह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा नेरइया मेहुणस. नोवउत्ता' सर्वस्तोका:-सर्वेभ्यः अल्पाः नैरयिकाः मैथुन संज्ञोपयुक्ता भवन्ति, नैरयिकाणां नयननिमीलनमात्रमपि सु खित्वाभावेन केवलमनवर तमतिप्रवलदुःखानलैः दंदह्यमानशरीरत्वात् तथा चोक्तम्
"अच्छि निमीलणमेत्तं नत्थि सुहं दुक्खमेव पडिबद्धं ।
नरए नेरइयाणं अहोनिलं पच्चमाणाणं ॥१॥ छाया- अक्षिनिमीलनमात्रं नास्ति सुखं दुःखमेव प्रतिबद्धम् ।
नरके नैरयिकाणाम् अहर्निशं पच्यमानानाम् ॥१॥ अतएव तेषां मैथुनेच्छा न भवतीति भावः। परं यदि कदाचित् क्वचित् केषाश्चित् नैरयिकार्णा तदिच्छा भवति साऽपि च स्तोककाला एवेति पृच्छा समये स्तोका एव मैथुनसंज्ञोपयुक्ता भवन्ति, तेभ्यः-'आहारसन्नोवउत्ता संखिज्जगुणा' आहारसंज्ञोपयुक्ताः संख्येयगुणा भवन्ति, दुःखिनामपि प्रचुराणां प्रचुरकालश्चाहारेच्छायाः सद्भावात् , भावतः पुच्छाकौन किसकी अपेक्षा अल्प, बहुत, तुल्य अथवा विशेषाधिक है ?
श्रीभगवान्-हे गौतम ! मैथुनसंज्ञा में उपयोग वाले नारक सब से कम हैं, क्योंकि उन्हें निमेष मात्र भी सुख का अनुभव नहीं होता । वे निरन्तर प्रबल दःख रूपी आग में जलते ही रहते हैं। कहा भी है-'दिन-रात दुःख की अग्नि में पचने वाले नारकों को आंख का पलक गिराने जितने समय में भी सुख नहीं होता, निरन्तर दुःख ही दुःख होता है। ऐसी स्थिति में उनको मैथुन की इच्छा नहीं होती है, किन्तु कदाचित् क्वचित् किसी को हो भी जाय तो वह थोडे से समय तक ही रहती है, अतः प्रश्न के समय अल्प नारक ही मैथुनसंज्ञा में उपयोग वाले होते हैं। मैथुनसंज्ञा के उपयोग वालों की अपेक्षा आहारसंज्ञा में उपयोग वाले संख्यातगुणा अधिक है, क्योंकि उन दुःखी नारकों में प्रचुर काल तक आहार की इच्छा बनी रहती है । यह भी संभव है कि पृच्छा के समय કણ કેની અપેક્ષાએ અલપ, ઘણા, તુલ્ય અથવા વિશેષાધિક છે?
શ્રી ભગવાન :- હે ગૌતમ મિથુન સંજ્ઞામાં ઉપગવાળા નારક છે બધાથી ઓછા છે, કેમકે તેઓને નિમેષ માત્ર પણ સુખને અનુભવ નથી હોતા. તેઓ નિરન્તર પ્રબલ દુઃખ રૂપી આગમાં બળતા જ રહે છે. કહ્યું પણ છે:-રાતદિવસ દુઃખના અગ્નિમાં શેકાતા નારકને આંખના પલકારા જેટલા સમયમાં પણ સુખ મળતું નથી, તેમને નિરન્તર દુઃખ જ દુઃખ થાય છે. એવી સ્થિતિમાં એમને મૈથુનની ઈચ્છા નથી થતી, કિન્તુ કદાચિત્ કવચિત કોઈને થઈ જાય તો તે છેડા સમય સુધી જ રહે છે. તેથી પ્રશ્નના સમયે અલ્પનારક જ મિથુન સંજ્ઞામાં ઉપગપાળા થાય છે. મૈથુન સંજ્ઞાના ઉપયોગવાળાની અપેક્ષાએ આહાર સંજ્ઞામાં ઉપયોગવાળ સંખ્યાત ગણ અધિક છે. કેમકે બે દુઃખી નારકમાં પ્રચુર કાળ
श्री प्रशान॥ सूत्र : 3
