Page Text
________________
प्रमेयबोधिनी टीकः पद १५ सू० १ इन्द्रियस्वरूपनिरूपणम् ___५८५ स्पर्शेन्द्रियस्य निवृते बाह्याभ्यन्तरभेदो न भवतीति बोध्यम् पूर्वाचार्यः प्रतिषिद्धत्वात्, भावे. न्द्रियमपि लब्ध्युपयोगभेदेन द्विविधम् तत्र श्रोत्रेन्द्रियादि विषया सर्वात्मप्रदेशानां तदावरणक्षयोपशमरूपा लब्धिः, उपयोगश्च-स्वस्व विषये लब्ध्यनुसारेणात्मनो व्यापारः प्रतिसंधानास्मको बोध्यः, गौतमः पृच्छति-'चक्खिदिए णं भंते ! किं संठिए पण्णते ? हे भदन्त ! चक्षुरिन्द्रियं खल किं संस्थितं-किमाकारं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह 'गोयमा! हे गौतम ! 'मसूरचंदसंठाणसंठिए पण्णत्ते' मसरचन्द्रसंस्थानसंस्थितं-मसूरस्य-अन्नविशेषस्य चन्द्रस्य च यत् संस्थानम्-आकारविशेषस्तेन संस्थानेन संस्थितं व्यवस्थितं चक्षुरिन्द्रियं प्रज्ञप्तम् । गौतमः पृच्छति-'घाणिदिए णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! घ्राणेन्द्रियं खलु किं संस्थितं किन्तु स्पर्शनेन्द्रिय की बाह्य और आभ्यन्तर निवृत्ति में भेद नहीं होता है, अतः पूर्वाचार्योंने भेद का निषेध किया है। ___भावेन्द्रिय के दो भेद हैं-लब्धि और उपभोग । श्रोत्रादि इन्द्रिय विषयक सब आत्मप्रदेशों का तदावरणीय कर्म का क्षयोपशम लब्धि है और लब्धि के अनुसार अपने-अपने विषय में इन्द्रियों का व्यापार होना उपयोग है।
गौतमस्वामी-हे भगवन् ! चक्षुइन्द्रिय का क्या आकार है ?
भगवान्-हे गौतम ! मसूर नामक धान्य और चन्द्रमा के समान चक्षुइन्द्रिय का आकार होता है । अर्थात् चक्षुइन्द्रिय का आकार मसूर की दाल के समान होता है । ऐसा ध्यान में है। चन्द्र का अर्थ है दाल और मसूर का अर्थ मसूर नामक धान्य समझना। . गौतमस्वामी-हे भगवन ! घ्राणेन्द्रिय के विषय में पृच्छा ? अर्थात् घाणेन्द्रिय का क्या आकार है ?
भगवान्-हे गौतम ! अतिमुक्त का पुष्प और चन्द्रमा के समान घाणेन्द्रिय અનેક પ્રકારના હોય છે. આભ્યન્તર નિવૃત્તિ બધા પ્રાણિની સરખી જ હોય છે. પરન્તુ સ્પર્શનેન્દ્રિયની બાહ્ય અને આભ્યન્તર નિવૃત્તિમાં ભેદ નથી હોતા. તેથી પૂર્વાચાર્યોએ ભેદને નિષેધ કરેલ છે.
ભાવેન્દ્રિયના બે ભેદ છે-લબ્ધિ અને ઉપગ. ત્રાદિ ઈન્દ્રિય વિષયક બધા આત્મ પ્રદેશના તદાવરણીય કર્મને ક્ષયોપશમ લબ્ધિ છે. અને લબ્ધિના અનુસાર પિત પિતાના વિષયમાં ઈન્દ્રિયાને વ્યાપાર થવો તે ઉપગ છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન ! ચક્ષુ ઇન્દ્રિયને કેવો આકાર છે?
શ્રી ભગવાન-હે ગતમ! ચક્ષુઈન્દ્રિયને આકાર મસૂરની દાળના સમાન હોય છે, એવું ધ્યાનમા છે, ચન્દ્રને અર્થ છે દાળ અને મસૂરને અર્થ છે મસૂર નામનું અનાજ.
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન્! ઘાણેન્દ્રિયના વિષયમાં પૃચ્છા ? અર્થાત્ ધ્રાણેન્દ્રિન્દ્રિયને કેવો આકાર છે?
શ્રી ભગવાન હે ગૌતમ! અતિમુક્તાનું ફુલ, અને ચન્દ્રમાના સમાન ધ્રાણેન્દ્રિયને प्र० ७४
श्री प्रशायना सूत्र : 3
| SR No. | 006348 |
| Book Title | Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 03 Sthanakvasi |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ghasilal Maharaj |
| Publisher | A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti |
| Publication Year | 1977 |
| Total Pages | 955 |
| Language | Sanskrit, Hindi, Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari, Agam, Canon, & agam_pragyapana |
| File Size | 62 MB |