________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद १३ ० १ परिणमनस्वरूपनिरूपणम्
'परिणामो ह्यर्थान्तरगमनं, न च सर्वथा व्यवस्थानम् । न च सर्वथा विनाशः परिणामस्तद् विदामिष्टः ॥ १ ॥ इति, पर्यायास्तिनयेन परिणामस्तु पूर्वसत्पर्यायापेक्षया विनाशः, उत्तरेण चासता पर्यायेण प्रादुर्भावो भवति, तथा चोक्तम्
५०५
पर्ययनयस्य ॥ १ ॥ इति,
'सत्पर्यायेण विनाशः प्रादुर्भावोऽसद्भावपर्यायतः । द्रव्याणां परिणामः प्रोक्तः खलु भगवानाह - 'गोयमा !" हे गौतम ! ' दुविहे परिणामे पण्णत्ते ?' द्विविधः परिणामः प्रज्ञप्तः तं जहा - जीवपरिणामे य, अजीवपरिणामे य' तद्यथा - जीवपरिणामश्च, अजीव परिणाम, तत्र जीवस्य परिणामः प्रायोगिकरूपः, अजोवस्य परिणामस्तु वैश्रसिकरूपोऽवसेयः, सर्वथा विनाश हो होता है और न सदा एक ही रूप रहता है । कहा भी हैजो परिणाम के वास्तविक स्वरूप को जानते है, वे द्रव्य का एक पर्याय से दूसरे पर्याय में जाना ही परिणमन मानते है, क्यो कि द्रव्य का न सर्वथा अवस्थान होता है और न सर्वथा विनाश ही होता है ॥१॥
इस प्रकार द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा सत् पदार्थ ही विविध अवस्थाओं को धारण करता रहता है, यही परिणाम है । पर्यायार्थिक नय की दृष्टि से पूर्व वर्ती सत्पर्याय की अपेक्षा विनाश होना और उत्तर कालीन असत् पर्याय की अपेक्षा प्रादुर्भाव होना परिणाम कहलाता है । कहा भी है- सत् पर्याय की अपेक्षा से विनाश होना और असत् पर्याय की अपेक्षा से प्रादुर्भाव होना पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा से द्रव्यों का परिणाम माना गया है ॥ १॥
भगवान् गौतम के प्रश्न का उत्तर देते हुए कहते हैं - हे गौतम! परिणाम दो प्रकार का कहा है-जीव परिणाम और अजीव परिणाम । इनमें से जीव का કેઈ પણ સમયે સ^થા વિનાશ નથી જ થતા, અને સદા એક જ રૂપે રહે છે. કહ્યું પણ છે—જે પરિણામના વાસ્તવિક સ્વરૂપને જાણે છે. તે દ્રવ્યના એક પર્યાયથી ખીજા પર્યાયમાં જવું તે જ પરિણામ માને છે, કેમકે દ્રવ્યનું સર્વાંથા અનવસ્થાન નથી હતું અને સ`થા વિનાશ પણ નથી થતે ॥ ૧ ॥
એ પ્રકારે દ્રવ્યાકિનયની અપેક્ષાએ સત્ પદા' જ વિવિધ અવસ્થાઓને ધારણ કરતા રહે છે, એજ પરિણામ છે. પર્યાયાથિક નયની દૃષ્ટિએ પૂર્વાવતો સત્યપર્યાયની અપેક્ષાએ વિનાશ થવા અને ઉત્તર કાલીન અસત્ પર્યાયની અપેક્ષાએ પ્રાદુર્ભાવ થવા પરિણામ કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે-સત્ પર્યાયની અપેક્ષાએ વિનાશ થાય છે અને અસત્ પર્યાયની અપેક્ષાથી પ્રાદુર્ભાવ થવા પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાથી દ્રવ્યોના પરિણામ માનેલાં છે ૧૫ શ્રી ભગવાન્ ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નના ઉત્તર આપતાં કહે છે-હૈ ગૌતમ પરિણામ એ પ્રકારનુ કહ્યુ છે—જીવ પરિણામ અને અજીવ પરિણામ તેમાથી જીવનું પરિણામ
प० ६४
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૩
