________________
३२०
प्रज्ञापनासूत्रे बोध्यम् ९, संशयकरणी भाषा-अनेकार्थाभिधायकतया परस्य संशयोत्पादकरूपा भवति यथा-'सैन्धवमानय' इत्यत्र सैन्धव शब्दस्य लवण योटकवस्त्र पुरुषार्थकतया संशयोत्पादकत्वं भवति१०, व्याकृता भाषा स्पष्टार्थकरूपा भवति यथा घटोऽयम् ११, अव्याकृता भाषा अतिनिगूढशब्दार्थरूपा, अव्यक्ताक्षरप्रयोगरूपा वा भवति अनिश्चितार्थकत्वादिति ॥ सू० ५॥
जीवभाषकवक्तव्यता मूलम्-जीवा गं भंते ! किं भासगा, अभासगा ? गोयमा! जीवा भासगा वि अभाप्तगा वि, से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ-जीवाभासगा वि अभासगा वि ? गोयमा ! जीवा दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-संसारसमावण्णगा य, असंसारसमावण्णगा य, तत्थ णं जे ते असंसारसमा वण्णगा, ते णं सिद्वा, सिद्धा णं अभासगा, तत्थ णं जे ते संसारसमा. वण्णगा ते दुविहा पण्णत्ता, तं जहा-सेलेसी पडिवण्णगा य, असेलेसी
(१०) संशयकरणी-जो भाषा अनेक अर्थो को प्रकट करने वाली होने के कारण दूसरे के चित्त में संशय उत्पन्न करे जैसे- सैन्धव ले आओ।' सैन्धव शब्द के अनेक अर्थ होते हैं, जैसे-नमक, घोडा, वस्त्र और पुरुष । अतएव सैन्धव शब्द को सुनकर यह सशय उत्पन्न होता है कि यह नमक मंगवाता है, या घोडा आदि यह संशय करणी भाषा है।
(११) व्याकृता-जिस भाषा का अर्थ स्पष्ट हो, जैसे-'यह घडा है।'
(१२) अव्याकृता-जिस भाषा का अर्थ अत्यन्त ही गूढ हो वह अथवा अव्यक्त (अस्पष्ट) अक्षरों का प्रयोग करना अव्याकृता भाषा है, क्यों कि वह भाषा ही समझ में नहीं आती।
यह बारह प्रकार की अपर्याप्त असत्यामृषा भाषा है, जो साधुजनों के लिए भी बोलने योग्य मानी गई है ॥५॥
(૧૦) સંશયકરણી–જે ભાષા અનેક અર્થોને કહેનારી હોવાને કારણે બીજાના ચિત્તમાં સંશય ઉત્પન્ન કરે, જેમકે, “સૈન્ધવ લઈ આવે સૈન્યવ શબ્દના અનેક અર્થ થાય છે, જેમકે-મીઠું, ઘેડ, વસ્ત્ર અને પુરૂષ, તેથી જ સૈન્થવ શબ્દને સાંભળીને આ સંશય ઉત્પન્ન થાય છે કે આ મીઠું મંગાવેલ છે કે ઘડો વિગેરે આ સંશય કરણી ભાષા છે.
(११) व्याकृता-२ भाषान। २५७८ जाय, भो, '२0 छे.'
(૧૨) અવ્યાકૃતા-જે ભાષાનો અર્થ અત્યન્ત ગૂઢ હોય તે અથવા અવ્યક્ત (અસ્પષ્ટ) અક્ષરોને પ્રવેગ કરનારી અવ્યાકૃત ભાષા છે, કેમકે તે ભાષા જ સમજમાં નથી આવતી.
આ બાર પ્રકારની અપર્યાપ્ત અસત્ય મૃષા ભાષા છે, જે સાધુ પુરૂષોને માટે પણ બોલવા ગ માનેલી છે . પ
श्री. प्रपन सूत्र : 3