________________
२४२
प्रज्ञापनासूत्रे वस्त्वभिधानाभावात् , परपीडाजनकत्वाभावाच्च, नापि आराधनविराधनी संभवति एकदेशापरदेशाभ्यां संवादविसंवादाभावात् , यथा-हे मुने! प्रतिक्रमणं कुरु, स्थण्डिलानि प्रत्युपेक्षस्वेत्यादिव्यवहारान्तर्गता आमन्त्रिण्यादि स्वरूपा भवति अथवा विहारं कृत्वा ग्रामसमीपे समागतः सन् वदति-ग्रामः आगत इति, सा असत्या मृपा नाम चतुर्थी भाषा व्यवहियते इति भावः ।
प्रकृतमुपसंहरमाह 'से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ ओहारिणी णं भासा सिय सच्चा, सिय मोसा, सिय सच्चामोसा, सिय असच्चा मोसा' हे गौतम ! तत्-अथ, तेनार्थेन एवमुच्यते अवधारणी खलु भाषा स्यात्-कदाचित् सत्या, स्यात्-कदाचित् मृषा, स्यात्-कदा. चित् सत्यामृषा, स्यात्-कदाचित् असत्या पृषा चेति व्यपदिश्यते ।। सू० १॥
॥भाषा विशेष वक्तव्यता ॥ मूलम्-अह भंते ! गाओ मिया पसू पक्खी पाणवणी णं एसा भासा ण एसा भासा मोसा ? हंता, गोयमा ! जा य गाओ मिया पसू पक्खी पण्णवणी णं एसा भासा, ण एसा भासा कथन करने वाली अथवा परपीडा जनक न होने से विराधनी भी न कही जा सके, साथ ही जिसमें एक देश से संवाद और एक देश से विसंवाद न होने से आराधन-विराधनी का अर्थात् मित्रभाषा का लक्षण भी न पाया जाय, वह असत्यामृषा नामक चौथी भाषा है, जैसे-हे मुनि ! प्रतिक्रमण करो, स्थंडिल का प्रतिलेखना करो इत्यादि व्यवहार के अन्तर्गत भाषा, आमंत्रण आदि करने वाली भाषा अथवा विहार करके ग्राम के समीप आने पर कहना कि ग्राम आ गया ! इसे अनुभयभाषा अथवा व्यवहार भाषा भी कहते हैं। ___ अब प्रकृत विषय का उपसंहार करते हैं-हे गौतम ! इस कारण से ऐसा कहा जाता है कि अवधारणी भाषा कदाचित् सत्य, कदाचित् असत्य, कदाचित् सत्यामृषा और कदाचित् असत्यामृषा होती है ॥१॥ પરપીડાજનક ન હોવાથી વિરાધની પણ ન કહી શકાય, સાથે જ જેમાં એક દેશથી સંવાદ અને એક દેશથી વિસંવાદ ન હોવાથી આરાધન વિરાધમની અર્થાત્ મિશ્ર ભાષાનું લક્ષણ પણ ન હોય, તે અસત્યો મૃષા નામક ચાથી ભાષા છે જેમ-હે મુનિ! પ્રતિકમણ કરે, સ્થડિલનું પ્રતિલેખન કરે. ઇત્યાદિ વ્યવહારના અન્તર્ગત ભાષા, આમંત્રણ આદિ કરવાવાળી ભાષા અથવા વિહાર કરીને ગામના સમીપ આવતા કહેવું કે ગામ આવી ગયું! તેને અનુભય ભાષા અથવા વ્યવહાર ભાષા પણ કહે છે.
હવે પ્રકૃત વિષયને ઉપસંહાર કરે છે–હે ગૌતમ! આ કારણથી એવું કહેવાય છે કે અવધારણી ભાષા કદાચિત્ સત્ય, કદાચિત્ અસત્ય, કદાચિત સત્ય મૃષા અને કદાચિત અસત્યાભૂષા બને છે ! ૧ છે
श्री प्रशान। सूत्र : 3
