________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद १० सू० ४ परमाण्वादि चस्माचरमनिरूपणम्
११९
,
अपेक्षणीयस्याविवक्षितत्वेनाभावात् नापि सांशो वर्तते परमाणुर्येन अंशापेक्षया चरमत्वं संभाव्येत, तस्य निरवयवत्वात्, अतएव परमाणुपुद्गलो न चरमो, नाप्यचरमो भवति तस्य निरवयवत्वेन मध्यमत्वासंभवात्, किन्तु नियमात् - नियमतः अवक्तव्यो भवति परमाणुपुद्गलः, चरमाचरमव्यपदेशकारणाभावेन चरमशब्देन अचरमशब्देन च व्यपदेष्टुमशक्यत्वात् वक्त योग्यं वक्तव्यं यद्धि चरमशब्देन अचरमशब्देन वा स्वस्वनिमित्तरहितत्वेन वक्तुमशक्यं तद् अवक्तव्यमित्युच्यते इति भावः स्थापना १ प्रथमा वक्ष्यते किन्तु शेषास्तु भङ्गा प्रतिषेद्धव्याः, परमाणौ तेषामसंभवात् तथा च वक्ष्यते - ' परमाणुंमि य तइयो' परमाणौ च तृतीयो भङ्गो भति, तृतीयच भङ्गः - अवक्तव्यरूपो वर्तते, शेषस्तु परमाणोः निरवयवत्वेन प्रतिपेयाः इत्याशयः || सू० ४ ॥
मूलम् - दुपए लिए णं भंते! खंधे पुच्छा, गोयमा ! दुपए सिए खंधे सिय चरमे नो अचरमे सिय अवत्तव्वए, सेसा भंगा पडिसेहेयव्वा ! तिपएसिए णं भंते! खंधे पुच्छा, गोयमा ! तिपएसिए खंधे सिय चरमे, है, जिससे कि उसके अंशों की अपेक्षा चरमत्व की संभावना की जा सके । परमाणु तो निरंश - निरवयव है । अतएव परमाणु अचरम भी नहीं है, क्यों कि निरवयव होने से उसका मध्यभाग नहीं होता । परमाणु नियम से अवक्तव्य होता है, क्यों कि उसमें चरम अथवा अचरम कहने का कोई कारण नहीं है, अतः उसे न चरम कहा जा सकता है न अचरम कहा जा सकता है। जो चरम या अचरम शब्द से वक्तव्य कहने योग्य न हो, वह अवक्तव्य हैं । तब परमाणु नियम से अवक्तव्य भंग में ही परिगणित होता है तो शेष पच्चीस भंग का निषेध समझलेना चाहिए, क्यों कि परमाणु में वे भंग संभव नहीं हैं । कहा भी है- ' परमाणुंमि य तइओ' अर्थात् परमाणु में तीसरा भंग अर्थात् अवक्तव्य भंग ही होता है | सू० ४||
9
સાંશ (અનેક અંશેાવાળા) પણ છે નહિ, કે જેનાથી તેના અ ંશેની અપેક્ષાએ ચરમત્વની અપેક્ષાએ ચરમત્વની સંભાવના કરી શકાય. પરમાણુ તે નિર‘શ-નિરવયવ છે. તેથી જ પરમાણુ અચરમ પણું નથી, કેમકે નિરવયવ હાવાથી તેના મધ્યભાગ હેાતે નથી. પરમાણુ નિયમથી અવક્તવ્ય હાય છે, કેમકે એમાં ચરમ અથવા અચરમ કહેવાનુ કાઇ કારણ નથી, તેથી તેને નથી ચરમ કહી શકતા કે નથી અચરમ કહી શકતા. જે ચરમ અને અચરમ શબ્દથી કહેવા ચેાગ્ય ન હેાય તે અવક્તવ્ય છે. જ્યારે પરમાણુ નિયમથી અવક્તવ્ય ભગમાં જ પરિગણિત થાય છે તે શેષ પચીસ ભગેના નિષેધ સમજી લેવા लेहो, भट्ठे परभाशुभां ते मंगना संभव नथी, उधुं पशु छे, परमाणु मि य तइओ અર્થાત્ પરમાણુમાં પણ ત્રીો ભંગ અર્થાત્ અવક્તવ્ય ભંગ જ થાય છે. સૂ॰ જા
श्री प्रज्ञापना सूत्र : 3
