________________
११८
प्रज्ञापनासूत्रे अवक्तव्यश्च परमाणुपुद्गलो भवति ? 'उदाहु चरमे य अचरमे य अवत्तव्वयाई य २०' उताहु चरमश्च अचरमश्च अवक्तव्यानि च परमाणुपुद्गगलो भवति ? 'उदाहु चरमे य अचरमाइं च अवत्तव्बए य २१' उताहो चरमश्च, अचरमाणि य अवक्तव्यश्च परमाणुपुद्गलो भवति ? 'उदाहु चरमे य अचरमाइं च अवत्तव्ययाइं च २२' उताहो चरमश्च अचरमाणि च अवक्तव्यानि च परमाणुपुद्गलो भवति ? 'उदाहु चरमाइं च अचरमे य अवत्तव्वए य २३' उताहो चरमाणि च अचरमश्च अवक्तव्यश्च परमाणुपुद्गलो भवति ? 'उदाहु चरमाइं च अचरमे य अवत्तव्ययाइं २४' उताहो चरमाणि च अचरमश्च अवक्तव्यानि च परमाणुपुद्गलो भवति ? 'उदाहु चरमाइं अचरमाइं च अवत्तव्वए य २५' उताहो चरमाणि च अचरमाणि च अवक्तव्यश्च परमाणुपुद्गलो भवति ? 'उदाहु चरमाइं च अचरमाइं च अवत्तव्वयाइं च २६' उताहो चरमाणि च अचरमाणि च अवक्तव्यानि च परमाणुपुद्गलो भवति ? 'एए छव्वीस भंगा' एते-उपयुक्ताः, षइविंशतिर्भङ्गाः संजाताः प्रश्नवाक्ये, भगवान् आह-गोयमा!' हे गौतम ! 'परमाणपोग्गले नो चरमे नो अचरमे नियमा अवत्तव्वए, सेसा भंगा पडिसेहेयव्वा' परमाणुप्रदगलो नो चरमो भवति नो वा अचरमो भवति, चरमत्वस्य अन्य सापेक्षतया अन्यस्य अवक्तव्यः है ? (२०) अथवा चरमः अचरमः, अवक्तव्यानि है ? (२१) अथवा चरमः अचरमाः, अवक्तव्यः है ? (२२) अथवा चरमः, अचरमाणि अवक्तव्यानि है ? (२३) अथवा चरमाणि, अचरमः, अवक्तव्यः है ? (२४) अथवा चरमाणि अचरमः अवक्तव्यानि है ? (२५) अथवा चरमाणि, अचरमाणि, अवक्तव्यः है? (२६) अथवा चरमाणि, अचरमाणि, अवक्तव्यानि है ? इस प्रकार प्रश्न वाक्य में छव्वीस भंग हुए।
भगवान ! उत्तर देते हैं-गौतम ! परमाणुपुद्गल न चरमः अर्थात् एक चरम है, न एक अचरम है, वह तो नियम से एक अवक्तव्य है ! तात्पर्य यह है कि चरमत्व दूसरे की अपेक्षा से होता है यहां किसी दूसरे की विवक्षा की नहीं गई है। इसके अतिरिक्त परमाणु सांश (अनेक अंशों वाला) भी नहीं
त्रि सयोगी 218 ममता छ-(१८) अथवा चरमः अचरमः अवक्तव्यः छ ? (२०) मा चरमः, अचरमः अवक्तव्यानि छ १ (२१) अथवा चरमः, अचरमाः अवक्तव्यः छ ? (२२) अथवा चरमः अचरमः, अवक्तव्यानि छ। (२३) मा चरमाणि अचरमः, वक्तव्यः छ १ (२४) अथवा अचरमाणि, अचरमः अवक्तव्यानि छ ? (२५) २५04। चरमाणि, अचरमाणि अवक्तव्य छ ? (२६) अथवा चरमाणि, अचरमाणि, अवक्तव्यानि छ ? આ રીતે પ્રશ્ન વાકયમાં છવ્વીસ ભંગ થયા.
श्री लगवान् उत्तरे आपे छे-डे गौतम ! परमाणु पुद्गल न चरमः अर्थात् न मे શરમ છે. તે તે નિયમથી એક અવક્તવ્ય છે. તાત્પર્ય એ છે કે ચરમત્વ બીજાની અપેક્ષાએ થાય છે અને અહીં કેઈ બીજાની વિવક્ષા કરેલી નથી. તદુપરાન્ત પરમાણુ
श्री प्रायनासूत्र : 3
