________________
प्रज्ञापनासूत्रे ___टीका-अथ इन्द्रियद्वारमधिकृत्य प्ररूपयितुमाह-एएसिणं भंते ! सईदियाणं' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! एतेषां खलु पूर्वोक्तानाम् सेन्द्रियाणाम् सामान्यजीवानाम् ‘एगिदियाणं' एकेन्द्रियाणाम् पृथिवीकायिकादीनाम् 'वेइं. दियाणं' द्वीन्द्रियाणाम् शङ्खप्रभृतीनाम् 'तेइंदियाणं' त्रीन्द्रियाणाम्-पिपीलिका दीनाम् 'चउरिंदियाणं' चतुरिन्द्रियाणाम् भ्रमरादीनाम् 'पंचिदियाणं' पञ्चेन्द्रियाणाम् तिर्यगादीनाम् 'अणिंदियाणं' अनिन्द्रियाणाम् सिद्धादीनाम् मध्ये 'कयरे कयरेहितो' कतरे कतरेभ्यो 'अप्पा वा, बहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा ?' अल्पा वा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा भवन्ति ? भगवान् उत्तरयति-'गोयमा !' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा पंचिंदिया' सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पाः, पश्चन्द्रियाः भवन्ति, संख्येययोजनकोटिकोटिप्रमाणविष्कम्भसूचीप्रमितपज्जत्तगा विसेसाहिया) सेन्द्रिय पर्याप्त विशेषाधिक हैं (सइ दिया विसेसाहिया) सेन्द्रिय-इन्द्रियवान् विशेषाधिक हैं । द्वार ३ ॥सूत्र ३॥
टोकार्थ-अब इन्द्रियद्वार की अपेक्षा से प्ररूपणा की जाती है
श्री गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं-हे भगवन् ! ये जो सेन्द्रिय अर्थात् इन्द्रिय वाले सामान्य जीव हैं, पृथिवीकाय आदि एकेन्द्रिय हैं, शंख आदि द्वीन्द्रिय हैं, चिउंटी आदि त्रीन्द्रिय हैं भ्रमर आदि चौइंन्द्रिय हैं, तिर्यंच आदि पंचेन्द्रिय हैं और अनिन्द्रिय अर्थात् सिद्ध हैं, इन में से कौन-से जीव किससे अल्प, बहुत, तुल्य अथवा विशेषाधिक हैं ?
भगवान् उत्तर देते हैं-हे गौतम ! सबसे कम पंचेन्द्रिय जीव हैं, क्योंकि वे संख्यात कोडाकोडी योजन प्रमाण विष्कंभ सूची से प्रमित प्रतर के असंख्येय भाग गत असंख्यात श्रेणियों में रहे हुए आकाश शुर। छे (सइंदिया पज्जतगा विसेसाहिया) सेन्द्रिय पर्यात विशेषाधि छ (सइंदिया विसेसाहिया) सेन्द्रिय-न्द्रियवान् विशेषाधि छ ॥ सूत्र ४ ॥
ટીકાથ–હવે ઇન્દ્રિય દ્વારની અપેક્ષાએ પ્રરૂપણા કરાય છે–શ્રી ગૌતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે–ભગવદ્ ! ઓ સેન્દ્રિય અર્થાત્ ઈન્દ્રિયવાળા સામાન્ય જીવ પૃથ્વીકાય આદિ એકેન્દ્રિય છે ઇયળ શંખ આદિ બે ઈન્દ્રિય છે. કીડી મકોડી આદિ ત્રણે ઇન્દ્રિય છે. ભ્રમર વિગેરે ચાર ઈન્દ્રિય છે. તિર્યંચ વિગેરે પંચેન્દ્રિય છે અને અનિન્દ્રિય અર્થાત્ સિદ્ધ છે, તેમાંથી કયે જીવ કેનાથી અલ્પ, વધારે, તુલ્ય અથવા વિશેષાધિક છે?
શ્રી ભગવાન ઉત્તર આપે છે–હે ગૌતમ | બધાથી ઓછા પંચેન્દ્રિય જીવ છે કેમકે તેઓ સંખ્યાત કેડાકોડી જન પ્રમાણુ વિખંભ સૂચીથી પ્રમિત પ્રતરના અસંમેય ભાગગત અસંખ્યાત શ્રેણિમાં રહેલા આકાશના પ્રદેશની
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
