________________
६३८
प्रज्ञापनासूत्रे पजवेहि वर्णगन्धरसस्पर्शपर्यवैः, 'तिहिं नाणेहिं, तिहिं अण्णाणेहि, तिहिं दंसणेहिं छट्ठाणवडिए' त्रिभिर्ज्ञान:-मति श्रुतावधिज्ञानरूपैः, त्रिभिः अज्ञानैः-मत्यज्ञान श्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानरूपैः, त्रिभिः दर्शनैः-चक्षुरचक्षुरवधि दर्शनरूपैश्च उत्कृष्टावगाहनको नैरयिकः षट् स्थानपतितो भवति तथा च वर्णादिभिरुत्कृष्टावगाहनको नैरयिकः उत्कृष्टावगाहन कस्य नैरयिकान्तरस्य अनन्तभाग हीनो वा, असंख्येयभागहीनो वा, संख्येयभागहीनो वा, संख्येयगुण हीनो वा, असंख्येयगुणहीनो वा, अनन्तगुण हीनो वा भवति, अनन्तभागाभ्यधिको वा, असंख्येयभागाभ्यधिको वा, संख्येयभागाभ्यधिको वा, संख्येयगुणाभ्यधिको वा, असंख्येयगुणाभ्यधिको वा, अनन्तगुणाभ्यधिको वा भवति इति भावः, __तत्रोत्कृष्टावगाहनकानां त्रीणि ज्ञानानि, त्रीणि अज्ञानानि वा नियमतोऽवसेयानि न तु भजनया, भजनाहेतोः संमूछिमासंज्ञि पञ्चेन्द्रियोत्पादस्य तेषा अज्ञान और तीन दर्शन के पर्यायों से षट्स्थानपतित हानि-वृद्धि समझनी चाहिए। तात्पर्य यह है कि एक उत्कृष्ट अवगाहना वाला नारक दूसरे उत्कृष्ट अवगाहना वाले नारक की अपेक्षा से उक्त वर्ण आदि अथवा ज्ञानादि पर्यायों से हीन होता है तो अनन्तभाग हीन, असंख्यातभाग हीन, संख्यात भाग हीन, संख्यातगुणहीन असंख्यातगुण हीन अथवा अनन्तगुण हीन होता है। और यदि अधिक हुआ तो अनन्तभाग अधिक, असंख्यातभाग अधिक संख्यातभाग अधिक, संख्यातगुण अधिक असंख्यातगुण अधिक अथवा अनन्तगुण अधिक होता है।
उत्कृष्ट अवगाहना वाले नारको में तीन ज्ञान अथवा तीन अज्ञान नियम से होते हैं, भजना से नहीं, क्योंकि उत्कृष्ट अव. गाहना वाले नारकों में संमूर्छिम असंज्ञी पंचेन्द्रिय की उत्पत्ति नहीं અને ત્રણ દર્શનના પર્યાયેથી સ્થાન પતિત હાનિ-વૃદ્ધિ સમજવી જોઈએ તાત્પર્ય એ છે કે એક ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળે નારક બીજા ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના વાળા નારકની અપેક્ષાએ ઉક્તવર્ણ આદિ અથવા જ્ઞાનાદિ પર્યાયોથી હીન થાય છે તે અનન્ત ભાગ હીન, અસંખ્યાત ભાગ હીન, સંખ્યાતભાગહીન, સંખ્યાત ગુણહીન, અસંખ્યાત ગુણહીન અથવા અનન્ત ગુણહીન થાય છે, અને જે અધિક થાય તો અનન્ત ભાગ અધિક, અસંખ્યાત ભાગ અધિક, સંખ્યાત ભાગ અધિક સંખ્યાત ગુણ અધિક, અસંખ્યાત ગુણ અધિક અથવા અનન્તગુણ અધિક થાય છે.
ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા નારકમાં ત્રણ જ્ઞાન અથવા ત્રણ અજ્ઞાન નિયમથી થાય છે. ભજનાથી નહીં, કેમકે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા નારકમાં સંમૂર્ણિમ
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
