________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद ३ सू.२ विशेषतो जोवानामल्पबहुत्वम् तोदकसंभवेन वनस्पतिकायिकबाहुल्यसभावा दित्याशयः, अथ दिगनुपातेन द्वीन्द्रियाणामल्पबहुत्ववक्तव्यतां प्ररूपयति-'दिसाणुवारणं सव्वत्थोवा बेइंदिया पच्छिमेणं' दिगनुवातेन-दिगनुसारेण सर्वस्तोका द्वीन्द्रियाः पश्चिमेन पश्चिमायां दिशि भवन्ति, तत्र गौतमद्वीपसत्येन तस्मिन् जलाभावात् द्वीन्द्रियाणाम् खड्गादीनामभावात् स्तोका एव द्वीन्द्रिया भवन्ति, तेभ्यः 'पुरच्छिमेणं विसेसाहिया' पौरस्त्येन-पूर्वस्यां दिशि द्वीन्द्रियाः विशेषाधिकाः भवन्ति, तत्र गौतमद्वीपाभावेन प्रभूतोदक सम्भवात् प्रभूतद्वीन्द्रिय शङ्खादिसंभवः, तेभ्योऽपि 'दक्खिणेणं सिसेसाहिया' दक्षिणेन-दक्षिणस्यां दिशि द्वीन्द्रियाः शङ्खादयो विशेषाधिका भवन्ति, तत्र चन्द्रसूर्यद्वीपाभावेन प्रभूतोदकसंभवेन द्वीन्द्रिय शङ्खादिबाहुल्य संमवः, इत्याशयः तेभ्योऽपि 'उत्तरेण विसेसाहिया' उत्तरेण-उत्तरस्यां दिशि द्वीन्द्रियाः शङ्खादयो विशेषाधिका भवन्ति, तत्र मानससरः सद्मावेन प्रचुरजलहैं, क्योंकि वहां मानस सरोवर होने से जल की अधिकता है और जल की अधिकता के कारण वनस्पतिकायिकों की भी अधिकता है।
अब दिशाओं की अपेक्षा दीन्द्रिय जीवों का अल्पयत्व बतलाते हैं-दिशाओं की दृष्टि से सब से कम दोन्द्रिय जीव पश्चिम दिशा में हैं, क्योंकि वहां गौतमद्वीप होने से जल कम है और जल कम होने से शंख आदि द्वीन्द्रिय जीव कम हैं । पश्चिम की अपेक्षा पूर्व दिशा में विशेषाधिक हैं, क्यां कि गौतमद्वीप का अभाव होने से वहां जल का आधिक्य है, इस कारण शंख आदि छोन्द्रिय जीवों की अधि, कता है । दक्षिण में विशेषाधिक हैं, क्यों कि यहां चन्द्र-सूर्यद्रीप नहीं होने से जल अधिक है और इस कारण शंख आदि भी अधिक हैं। उत्तर में द्वीन्द्रिय उनसे भी विशेषाधिक हैं, क्यों कि यहां मानस. સરવર હોવાથી જળની અધિકતા છે અને જળની અધિકતાને કારણે વનસ્પતિકાયિકાની અધિકતા છે.
હવે દિશાઓની અપેક્ષાએ કન્દ્રિય જીના અલ્પબહુત બતાવે છે. દિશાઓની દષ્ટિથી બધાથી ઓછા કીન્દ્રિય જીવ પશ્ચિમ દિશામાં છે. કેમકે ત્યાં ગૌતમદ્વીપ હોવાથી પાણી ઓછું અને પાણી ઓછું હોવાથી શંખ આદિ દ્વિીન્દ્રિય જીવ પણ ઓછા છે. પશ્ચિમની અપેક્ષાએ પૂર્વ દિશામાં વિશેષાધિક છે. કેમકે ગૌતમદ્વીપનો અભાવ હોવાથી ત્યાં જલનું આધિક્ય છે. એથી શંખ આદિ દ્વીન્દ્રિય જીની અધિકતા છે. દક્ષિણમાં વિશેષાધિક છે, કેમકે ત્યાં ચન્દ્ર સૂર્યદ્વીપ ન હોવાથી જળ અધિક છે અને એ કારણે શંખ આદિ પણ અધિક છે. ઉત્તરમાં કીન્દ્રિય તેનાથી વિશેષાધિક છે. કેમકે ત્યાં માનસરોવર
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
