________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद ३ सू.३८ पुद्गलद्वारानुसारेणाल्पबहुत्वम् ३७७
इत्येवं पुद्गलविषयकमल्पबहुत्वं प्रतिपाद्य संप्रति सामान्येन द्रव्यविषयकमल्पबहु त्वं क्षेत्रानुपातेनाह-'खेत्ताणुवाएणं सव्वत्थोवाइं दवाइं तेलोक्के क्षेत्रानुपातेनक्षेत्रानुसारेण प्ररूप्यमाणानि सर्वस्तोकानि-सर्वेभ्योऽल्पानि द्रव्यानि त्रैलोक्येलोकत्रयसंस्पर्शीनि भवन्ति, धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायाकाशास्तिकायद्रव्याणां पुद्गलास्तिकायस्य महास्कन्धानां जीवास्तिकायस्य मारणान्तिकसमुद्घातेनातोयसमवहतानां जीवानां लोकत्रयव्यापितया तेषाञ्चाल्पत्वात् सर्वस्तोकत्वं भवति, तेभ्योऽपि 'उडलोयतिरियलोए अणंतगुणाई' ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके तत्प्रतरद्वयवतीनि द्रव्याणि अनन्तगुणानि भवन्ति, तत्प्रतरद्वयस्यानन्तैः अनन्तैर्जीवद्रव्यैश्च संस्पर्शनात्, तेभ्योऽपि 'अहोलोयतिरियलोए विसेसाहियाई' अधोलोकतिर्यग्लोके तेजस एवं कार्मण वर्गणा के पुद्गल भी बहुत हैं, अतएव यहां पुद्गल विशेषाधिक कहे गए हैं । यह पुद्गलों का अल्पबहुत्व हुआ।
अब सामान्य रूप से द्रव्यों संबंधी अल्पबहुत्व प्ररूपित किया जाता है
क्षेत्र की अपेक्षा से प्ररूपणा की जाय तो सब से कम द्रव्य ऐसे हैं जो त्रिलोक में हों, क्योंकि धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय के महास्कंध और जीवास्तिकाय में से मारणान्तिक समुद्घात से अतीव समवहत जीव ही त्रिलोक में व्याप्त होते हैं और वे कम हैं । त्रिलोकस्पर्शी द्रव्यों की अपेक्षा ऊर्ध्वलोकतिर्य ग्लोक नामक दो प्रतरों में अनन्तगुणा द्रव्य हैं, क्योंकि इन दोनों प्रतरों का अनन्त पुद्गल द्रव्य और अनन्त जीव द्रव्य स्पर्श करते हैं। अलोक-तिर्यग्लोक की अपेक्षा अधोलोक-तिर्यग्लोक नामक प्रतरों પણ ઘણાજ વિશેષાધિક કહેવામાં આવેલા છે. આ પુદ્ગલેના અલ્પ બહુ સંબંધી કથન થયું
હવે સામાન્ય પણાથી દ્રવ્ય સંબંધી અ૫ બહુવનું પ્રરૂપણ કરવામાં भाव छ.
ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી પ્રરૂપણા કરવામાં આવે તે સૌથી ઓછું દ્રવ્ય એ છે કે જે ત્રિલોકમાં હોય કેમકે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદુંગલાસ્તિકાયના મહાત્કંધ અને જીવાસ્તિકાયમાંથી મારણાર્તિક સમદુઘાતથી અત્યંત સમવહત જીવજ ત્રિલોકમાં વ્યાપ્ત હોય છે. અને તેઓ ઓછા છે. ત્રિલેક સ્પેશિ દ્રવ્યના કરતાં ઉર્વલક તિગ્લેક નામના પ્રતાને અનંત પુદ્ગલ દ્રવ્ય અને અનંત જીવ દ્રવ્ય સ્પર્શ કરે છે. ઉવલેક તિર્યશ્લેકના કરતાં અલેક તિર્યશ્લેક નામના પ્રતોમાં કંઈક વધારે દ્રવ્ય છે અલેક
प्र०४८
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
