________________
प्रज्ञापनास्त्रे ___टीका-अथ विशेषरूपेण दिगनुपातेन जीवानामल्पबहुत्वं प्ररूपियतुमाह'दिसाणुवाएणं सव्वत्थोवा पुढविकाइया दाहिणेणं' दिगनुपातेन दिशोऽनुसृत्य, दिगपेक्षयेत्यर्थः, सर्वस्तोका:-सर्वेभ्योऽल्पाः, पृथिवीकायिकाः प्ररूप्यमाणा दक्षिणेन-दक्षिणस्यां दिशि भवन्ति तत्र कारणन्तु-यत्र धनं स्थानं तत्र बहवः पृथिवीकायिकाः, यत्र तु रन्ध्र तत्र अल्पाः भवन्ति, दक्षिणस्यां दिशि बहूनां भवनपतिभवनानां, बहूनाश्च नरकावासानां सत्वेन रन्ध्रबाहुल्य संभवात् दक्षिणस्यां दिशि पृथिवीकायिकाः सर्वस्तोका भवन्तीत्याशयः, 'उत्तरेणं विसेसाहिया' दक्षिणदिगपेक्षया उत्तरेण उत्तरस्यां दिशि विशेषाधिकाः भवन्ति, उत्तरस्यां दिशि दक्षिणदिगपेक्षया अल्पानामेव भवनपतिभवनानां स्तोकानामेव नरकावासानां सत्वेन धनस्थानबाहुल्यसंभवेन बहवः पृथिवीकायिका भवन्ति इति च्छिमेणं संखेज्जगुणा) पूर्व में संख्यात गुणा है (पच्चत्थिमेणं विसेसाहिया) पश्चिम में विशेषाधिक हैं।
टीकार्थ-अब विशेष रूप से दिशाओं की अपेक्षा से जीवों के अल्पबहुत्य की प्ररूपणा की जाती है
दिशाओं की अपेक्षा विचार करने पर दक्षिण दिशा में सब से कम पृथिवीकायिक जीव हैं । इसका कारण यह है कि जहां ठोस स्थान होता है वहां पृथिवीकायिक जीव बहुत होते हैं और जहां छिद्र या पोल होती है वहां थोडे होते हैं । दक्षिण दिशा में बहुत-से भवनपतियों के भवन और नारकायास होने के कारण रंधों की बहुलता है। इस कारण दक्षिण दिशा की अपेक्षा उत्तर दिशा में पृथिवीकायिक विशेषाधिक हैं, क्यों कि उत्तर में दक्षिण दिशा की अपेक्षा भवनपतियों के भवन और नारकावास कम हैं । अतएव वहां सघन
ટીકાથ-હવે વિશેષ રૂપે દિશાઓની અપેક્ષાથી જીવોના અલ્પબહુત્વની પ્રરૂપણ કરાય છે.
દિશાઓની અપેક્ષાએ વિચાર કરવાથી દક્ષિણ દિશામાં બધાથી ઓછા પ્રષ્યિકાયિક જીવ છે. તેનું કારણ એ છે કે જ્યાં નકકર સ્થાન હોય છે ત્યાં પ્રધ્ધિકાયિક જીવ ઘણું હોય છે અને જયાં છિદ્ર કે પલ હોય છે ત્યા થોડા હોય છે. દક્ષિણ દિશામાં ઘણું ભવનપતિના ભવન અને નારકાવાસ હોવાને કારણે રંધોની વિપુલતા છે. તે કારણે દક્ષિણ દિશામાં પૃથ્વીકાયિક બધાથી ઓછા છે. દક્ષિણ દિશાની અપેક્ષાએ ઉત્તર દિશામાં પૃથ્વીકાયિક વિશેષાધિક છે. કેમકે ઉત્તરમાં દક્ષિણ દિશાની અપેક્ષાએ ભવનપતિના ભવન અને નારકા
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
