________________
२८०
प्रज्ञापनासूत्रे तिर्यग्लोकवर्तिनो मनुष्याः संख्येयगुणा भवन्ति, तिर्यग्लोकक्षेत्रस्य संख्यात. गुणत्यात्, स्वस्थानत्वेन बहुत्व संमवाच्च,
अथ क्षेत्रानुपातेन मानुषी विषयकमल्पबहुत्वं प्ररूपयति-'खेत्ताणुवाएणं' क्षेत्रानुपातेन-क्षेत्रानुसारेण प्ररूप्यमाणा 'समत्थोवा. मणुस्सीओ तेलोक्के' सर्वस्तोका:-सर्वाभ्योऽल्पाः मानुष्यः-मनुष्यस्त्रियस्त्रैलोक्ये-लोकपत्रय संस्पशिन्यो भवन्ति, ऊर्ध्वलोकादधोलोके समुत्पित्स्ना मारणान्तिकसमुद्घातयशाद विनिःसृतदूरतरात्मप्रदेशानां वैक्रियसमुद्घातगतानां केवलिसमुद्घातगतानां वा लोक्त्रसंस्पर्शनात् तासां चाति स्तोकत्व बोध्यम्, ताभ्योऽषि-'उड्ढलोयतिरियलोए संखेज्जगुणाओ' ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोके - ऊर्ध्वलोक तिर्यग्लोकसंज्ञकप्रागुक्तप्रतरद्वयसंस्पर्शिन्यो मानुष्यः संख्येयगुणा भवन्ति, पैमा. निकदेवाः शेषकायाश्चोर्ध्वलोकात् तिर्यग्लोके मनुष्यस्त्रीत्वेनोत्पद्यमानाः, तिर्यहैं, क्योंकि तिर्यग्लोक का क्षेत्र संख्यातगुणा अधिक है और मनुष्यों का वह स्वक्षेत्र है, इस कारण उनकी अधिकता का संभव है।
मनुष्यस्त्रियों का अल्पबहुत्व-क्षेत्र की अपेक्षा से सब से कम मनुष्यस्त्रियां तीनों लोकों का स्पर्श करने वाली हैं । अवलोक से अधोलोक में उत्पन्न होने वाले मारणान्तिक समुद्घात करके जो अपने आत्मप्रदेशों को बहुत दूर तक बाहर निकालते हैं अथवा जो चैक्रिय समुद्घात या केवलो समुद्घात करते हैं वे तीनों लोकों का स्पर्श करती हैं और ऐसी मनुष्य स्त्रियां कम हैं । इनकी अपेक्षा ऊर्ध्वलोकतिर्यग्लोक नामक पूर्वोक्त दो प्रतरों को स्पर्श करने वाली संख्यातगुणी हैं। वैमानिक देव आदि कोई जीव जब अर्ध्वलोक से तिर्यग्लोक में मनुष्य स्त्री के रूप में उत्पन्न होने वाला होता है और जब कोई तिर्यઅધિક છે, કેમકે તિયક લેકના ક્ષેત્ર સંખ્યાત ગણા અધિક છે અને મનુષ્યનું તે સ્વક્ષેત્ર છે, તે કારણે તેમની અધિકતાને સંભવ છે.
મનુષ્ય સ્ત્રિોનું અ૫–બહત્વ-ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ બધાથી ઓછી મનુષ્ય શ્ચિયે ત્રણેકનો સ્પર્શ કરનારી છે. ઊર્વલકથી અલકમાં ઉત્પન્ન થનારા મારણાન્તિક સમુધાત કરીને જે આત્મ પ્રદેશને ઘણે દૂર સુધી બહાર કાઢે છે અથવા જે વિક્રિય સમુદ્દઘાત યા કેવલી સમુઘાત કરે છે, તેઓ ત્રણે લોકને સ્પર્શ કરે છે અને આવી મનુષ્ય સ્ત્રિ ઓછી છે. તેમની અપેક્ષાએ ઊર્ધક-તિર્યક લેક નામક પૂર્વોક્ત બે પ્રતને સ્પર્શ કરવા વાળી સંખ્યાત ગણું છે. વિમાનિક દેવ આદિ કઈ જીવ જ્યારે ઊર્વલોકથી તિયક લેકમાં મનુષ્ય સ્ત્રીના રૂપમાં ઉત્પન્ન થનાર થાય છે અને જ્યારે કોઈ તિર્યકલાકમાં
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
