________________
प्रमेययोधिनी टीका पद ३ सू.१ दिगनुपातेनाल्पबहुत्वम् तेषाम् अनन्तसंख्याकतया समुपलभ्यमानत्वात्, तस्मात् यत्र बहवो वनस्पतयः सन्ति तत्र वहवो जीवाः, यत्र तु अल्पा वनस्पतयस्तत्राल्षा जीवाः, यत्र प्रचुराणि जलानि तत्र बहवो वनस्पतयो भवन्ति, तथाचोक्तम् - 'जत्थ जलं तत्थ वर्ण' इति, तत्र जलस्थाने पनकशैवालादीनामवश्यं सद्भावात्, तेषाञ्च पनकशैवालादीनां बादरनामकर्मोदये विद्यमानत्वेऽपि अत्यन्तसूक्ष्मावगाहनत्वात् अत्यधिकपिण्डीभावाच्च सर्वत्र सत्वेऽपि न चक्षुपाग्राह्यत्वं, तथाचोक्तम्-'ते णं वालग्गा सुहुमपणग जीबस्स सरीरोगाहणाहितो असंखेजगुणा' इति अनुयोगद्वारेषु ते वालाग्राः सूक्ष्मपनकजीवस्य शरीरावगाहनाभ्योऽसंख्येयगुणाः इति, तस्मात् यत्रापि न वनस्पतिकायिका दरीदृश्यन्ते तत्रापि ते सन्तीति अवसेयम्, वनही हैं। बादर जीयों में भी सब से अधिक वनस्पतिकायिक जीव हैं, क्यों कि वे अनन्त हैं । ऐसी स्थिति में जहां अधिक वनस्पति है वहां बहुत जीव होंगे जहां वनस्पति की अल्पता है वहां जीवों की भी अल्पता होगी। वनस्पति वहीं अधिक होती है जहा जल की अधिकता होती है । कहा भी है-'जत्थ जलं तत्थ यणं' अर्थात् जहां जल है वहां वन अर्थात् वनस्पति है । जहां जल होता है वहां पनक शैवाल आदि का सद्भाव अवश्य होता है पनक शैवाल आदि के यद्यपि बादरनामकर्म उद्य है अतएव उनकी गणना चादर वनस्पतिकाय में है, तथापि उनकी अवगाहना अत्यन्त सूक्ष्म होती है और वे पिण्डीभूत होकर रहते हैं, इस कारण सब जगह विद्यमान रहने पर भी नेत्रों से दिखाई नहीं देते । अनुयोगद्वार सूत्र में कहा मी है-सूक्ष्म पनक जीव की अवगाहना से बालाय असंख्यात गुणी अवगाहना કેમકે તે અનન્ત છે. એવી સ્થિતિમાં જ્યાં અધિક વનસ્પતિ છે ત્યાં ઘણા જીવ હશે. ત્યાં વનસ્પતિની અ૯પતા છે ત્યાં જે પણ થડા હશે. વનસ્પતિ ત્યાં पधारे हाय छ यो सनी विधुसता हाय छे. धुं ५५ छ 'जत्थ जलं तत्थ वणं' न्यो १४॥ छ त्यो पन. अर्थात् वनस्पति छ. न्यो ५ सय त्यो પનક શિવાલ આદિને સદ્ભાવ અવશ્ય હોય છે. પનક શિવાલ આદિને જે કે આદર નામ કર્મને ઉદય છે. તેથી તેમની ગણના બાર વનસ્પતિ કાયમાં છે. તથાપિ તેમની અવગાહના અત્યન્ત સૂક્ષ્મ હોય છે અને એકત્ર થઈને રહે છે, એ કારણે બધી જગ્યાએ વિદ્યમાન હોવા છતાં આંખોથી દેખાઈ નથી શકતાં અનુયોગ દ્વાર સૂત્રમાં કહ્યું પણ છે–સૂક્ષ્મ પનક જીવની અવગાહનાથી વાલાઝ અaખ્યાત ગણી અવગાહના વાળા હોય છે. તેથી જ્યાં જળમાં વનસ્પતિ કાયિક જીવ દેખા નથી દેતાં, ત્યાં પણ તેમનું અસ્તિત્વ સમજી લેવું જોઈએ,
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
