________________
प्रमेयबोधिनी टीका प्र. पद १ सू.४१ समेददेवस्वरूपनिरूपणम्
५४१ 'से'-अथ 'कि तं'-के ते, कतिविधा इत्यर्थः, वानव्यन्तराः, प्रज्ञप्ताः ?, भगवानाह-वाणमंतरा अट्ठविहा पण्णत्ता'-बानव्यन्तरा अष्टविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा'तयथा-किंनरा'-किन्नराः १, 'किंपुरिसा'-किम्पुरुषाः २, 'महोरगा'महोरगाः ३, 'गंघव्या'-गन्धर्वाः ४, 'जक्खा'-यक्षाः ५, रक्खसा'-राक्षसाः ६, 'भूया'-भूताः७, 'पिसाया'-पिशाचा:८, तत्र किन्नरा दशविधाः प्रज्ञप्ताः-तद्यथा
ये भवनवासी देव संक्षेप से दो प्रकार के होते हैं-पर्याप्तक और अपर्याप्तक । उपसंहार करते हुए कहते हैं-यह भवनवासी देवों की प्ररूपणा हुई ।
अब प्रश्न है-वानव्यन्तर देव कितने प्रकार के हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया-वानव्यन्तर आठ प्रकार के होते हैं, यथा-(१) किन्नर (२) किम्पुरुष (३) महोरग (४) गन्धर्व (५) यक्ष (६) राक्षस (७) भूत और (८) पिशाच ।
अन्तर का अर्थ है अवकाश-आश्रय या जगह । जिन देवों का आश्रय विविध प्रकार के अवन, नगर आदि हों, वे व्यन्तर कहलाते हैं। अथवा व्यन्तर शब्द का दूसरा अर्थ है-जिनमें मनुष्यों से अन्तर न हो वे व्यन्तर, क्योंकि कोई-कोई व्यन्तर चक्रवती वासुदेव आदि मनुष्यों की भृत्य की तरह सेवा करते हैं, अतएव उनमें मनुष्यों से कोई अन्तर नहीं, वे मनुष्य के समान ही हैं। या जिनका अन्तर विविध प्रकार का हो वे व्यन्तर, जैसे पर्वतान्तर, कन्दरान्तर, बनान्तर
आदि । जो देव वनों में निवास करते हैं वे 'वान' कहलाते हैं, ऐसे व्यन्तरों को वानव्यन्तर कहते हैं ।
શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યો-વાન વ્યંતર દેવે આઠ પ્રકારના હોય છે, रेम (१) नि२ (२) ५३५ (3) भा२। (४) अन्य (५) यक्ष (6) राक्षस (७) भूत मने (८) (पाय.
અન્તરને અર્થ થાય છે અવકાશ આશ્ચય કે જગ્યા જે દેવેને આશ્રય વિવિધ પ્રકારના ભવન નગર આદિ હોય તે વ્યંતર કહેવાય છે અથવા વ્યન્તર શબ્દોને બીજો અર્થ છે-જેમાં મનુષ્યથી અત્તર ન હોય તે વ્યંતર કેમકે કઈ કઈ વ્યંતર ચક્રવતી, વાસુદેવ આદિ મનુષ્યની ભૂત્ય-સેવકની જેમ સેવા કરે છે. તેથી જ તેઓમાં અને માણસમાં કે અન્તર હેતું નથી. તેઓ મનુ, એના જેવાજ છે. અગર તે જેઓના અત્તર વિવિધ પ્રકારના હોય તે વ્યન્તર જેવાં કે પર્વતાન્તર કન્દરાન્તર વનાન્તર આદિ જે દેવે વનમાં નિવાસ કરે છે તેઓ વાતવ્યન્તર કહેવાય છે એવા વ્યક્તોને વાનવ્યાન્તર કહે છે
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૧
