________________
प्रज्ञापनासूत्रे
टीका - अथ हरितप्रकारान् प्ररूपयितुमाह-' से किं तं हरिया ?' 'से' अथ 'किं तं' के ते कतिविधाः हरिताः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'हरिया अणेगविहा पण्णत्ता' हरिताः : वृक्षाः, अनेकविधाः - नानाप्रकारकाः, प्रज्ञप्ताः, तानेव गाथात्रयेणाह - 'तं जहा' - अज्जोरुह, वोडाणे, हरितग, तह तंदुलेज्जगतणेय । वत्थुल पोरगमज्जाराइ बिल्ली पालका' ||३७|| तद्यथा - 'अज्जोरुह ' - अद्यावरोह :- अद्य - सद्यो - भूम स्थापितः [आरोपितः] सन् अवरोहति-उद्भवति - हरितो वा भवतीति सोऽद्यावरोहः हरितपदवाच्यो भवति, लघुवृक्षविशेषः, 'एवं वोडाणे' - व्युदानम् - इदमपि हरितपदवाच्यं भवति, 'हरितग' हरितकम् - इदमपि हरितपत्रयुक्तत्वात् - हरितपदेन व्यवह्रियते, 'तह तंदुलेज्जगतणेय ' - तान्दुले यकतृणञ्च - शालि तृण हरितपत्रादियुक्तत्वात् हरितपदवाच्यं भवति, एवमेव 'वत्थुल' वस्तुलम्, इदमपि तृणविशेषरूपं वास्तूकपदवाच्यं हरितपत्रादि युक्तत्वाद् हरितपदेन व्यवह्रियते, एवं इसी प्रकार के हैं । (सेतं हरिया) यह हरित की प्ररूपणा हुई ।
टीकार्थ-- अब हरित नामक वनस्पति की प्ररूपणा करते हैं - प्रश्न किया गया कि हरित कितने प्रकार के होते हैं ? भगवान् ने उत्तर दिया - हरित वृक्ष अनेक प्रकार के होते हैं । वे इस तरह हैं - अयावरोह, अर्थात् जो भूमि में आरोपिन होने पर शीघ्र ही उग जाता है या शीघ्र ही हरा हो जाता है, उसे अद्यावरोह कहते हैं । वह हरित शब्द का वाच्य हैं और छोटासा वृक्ष होता है । इसी प्रकार व्युदान भी हरि कहलाता है । हरितक भी हरे पत्तों से युक्त होने के कारण हरित कहा जाता है। तान्दुलेयक तृण अर्थात् शालि तृण भी हरे पत्तों चाला होने से हरित कहा गया है। इसी प्रकार चत्थुल या वस्तुल, पोरग, मार्जारकादि तृण विशेष रूप ही पत्तों आदि से युक्त होने ની પ્રરૂપણા થઈ.
२७८
ટીકા-હવે હરિત નામની વનસ્પતિની પ્રરૂપણા કરે છે-પ્રશ્ન પૂછાયા છે કે હરિત કેટલા પ્રકારના હેાય છે ?
શ્રી ભગવાને ઉત્તર આપ્યા હરિત વૃક્ષ અનેક પ્રકારના હેાય છે, તે આ રીતના છે—અથાવરાહ, અર્થાત્ જેને જમીનમાં રાપવાથી જલ્દીથી ઉગી જાય છે અગર તે જલ્દી લીલુછમ ખની જાય છે. તેને અદ્યાવરેહ કહે છે. આ હેરિત શબ્દને વાચ્ય છે. તે નાનું સરખું ઝાડ હેાય છે. એજ પ્રમાણે જુદાન પણુ હરિત કહેવાય છે. હરિતક પણ લીલાં પાંદડાંએના લીધે હરિત કહેવાય છે. તન્દુલક તૃણુ અર્થાત્ શાલી તૃણ પણ લીલાં પાંદડાના હાય છે તેથી હરિત કહેલ છે. તેજ પ્રમાણે વસ્તુલારગ માારક આદિ તૃણુ વિશેષ રૂપ જ છે તે પણુ હરિત કહેવાય છે.
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૧
