________________
१००८
प्रज्ञापनासूत्रे जीवाश्च ते घनाश्चेति जीवघनाः मुखकुक्षिप्रभृतिरन्ध्रपूरणात् जीवघना व्यपदिश्यन्ते अयोधनवत् उपयुक्ताः दर्शने-केवलदर्शने, ज्ञाने च केवलज्ञाने, तत्र सामान्यविषय दर्शनम्, विशेषविपयं ज्ञानमित्याशयः, ततः साकारानाकारं सामान्यविशेषोपयो. गरूपमित्यर्थः, तत्र साकारं केवलज्ञानोपयुक्तम् अनाकारं केवलदर्शनोपयुक्तम्, सिद्धानामेतत्तुलक्षणम्-तन्मात्रवृत्तिरूपम् लक्षणमवसेयम्, अथ केवलज्ञानकेवल. दर्शनयोः सर्वविषयतां प्ररूपयति-केवलनाणुवउत्ता जाणंता सव्वभावगुणभावे । पासंता सबओ खलु केवलदिविहिऽणताहि ।।१६१॥ केवलज्ञानोपयुक्ताः केवल. ज्ञानेन उपयुक्तान्नतु अन्तःकरणेन तेषामन्तःकरणाभावात्, इति केवलज्ञानोपयुक्ताः जानन्ति सर्वभावगुणभावान्-सर्वपदार्थगुणपर्यायान् , तत्र सहवतिनो गुणा उच्यन्ते, क्रमवर्तिनः पर्याया उच्यन्ते, तथा पश्यन्ति सर्वतः खलु-निश्चयेन, उदर आदि रंधों के भर जाने के कारण सघन आत्मप्रदेशों वाले हैं। सामान्य धर्म को विषय करने वाले केवल दर्शन के तथा विशेष धर्मों को जनने वाले केवलज्ञाक के सदैव रहने वाले उपयोग से उपयुक्त रहते हैं । ज्ञान साकार अर्थात् विशेष विषयक और दर्शन निराकार अर्थात् सामान्य विषयक होता है। यह सिद्धों का लक्षण कहा गया है।
सिद्ध भगवन्त केवलज्ञान के उपयोग से समस्त पदार्थों के गुणों और पर्यायों को जानते हैं । और अनन्त केवलदर्शन से समस्त पदार्थों को देखते अर्थात् उनके सामान्य स्वरूप को जानते हैं । गुण सहवर्ती और पर्याय क्रमवर्ती होते हैं । इनको वे केवलज्ञान-दर्शन से ही जानते हैं, अन्तःकरण आदि से नहीं, क्यों कि वे अन्तःकरण आदि से रहित हैं । 'केवलदिट्ठीहिऽणंताहिं' यहां बहुवचन देने का ભરાઈ જવાના કારણે સઘન આત્મ પ્રદેશેવાળા છે. સામાન્ય અર્થને વિષય કરવાવાળા કેવળ દર્શનના તથા વિશેષ ધર્મોના જાણવાવાળા કેવળ જ્ઞાનમાં સદૈવ રહેવાવાળા ઉપગથી ઉપયુક્ત રહે છે. જ્ઞાન સાકાર અર્થાત્ વિશેષ વિષયક અને દર્શન નિરાકાર અર્થાત્ સામાન્ય વિષયક હોય છે. આ સિદ્ધોના લક્ષણ કહેલાં છે.
સિદ્ધભગવન્ત કેવળજ્ઞાનના ઉપયોગથી સમસ્ત પદાર્થોના ગુણો અને પર્યાને જાણે છે અને અનન્ત કેવલદર્શનથી સમસ્ત પદાર્થોને દેખે છે અર્થાત્ તેમના સામાન્ય સ્વરૂપને જાણે છે. ગુણસહવતી અને પર્યાય ક્રમવર્તી હોય છે. તેઓને તે કેવળજ્ઞાન-દર્શનથી જ જાણે છે, અન્તઃકરણ આદિથી નહીં, કેમકે तेसो मन्त:४२६५ २माहिथी २डित छ. 'केवलदिट्ठिहिणंताहिं' महिमायन આપવાનું કારણ એ છે કે અનન્ત સિદ્ધોના કેવળદર્શન પણ અનન્ત જ છે.
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૧
