________________
-
--
विपाकचन्द्रिका टीका, अवतरणिका
७ संसारपरिभ्रमणजनकं साम्परायिकं कर्म बध्नतां सकपायजीवानां किं तत्कर्मबन्धस्तुल्य एव भवति, उत तत्र विशेषः ? ।
उच्यते-अस्ति विशेषः, जीवानां हि परिणामोऽनेकरूपस्तद्भेदात् कर्मबन्धा नियमतः प्रतिविशिष्टा एव भवन्ति । तुल्या अतुल्याश्च कर्मबन्धा भवन्ति, न तु नियमतस्तुल्या एव भवन्ति, नापि वा नियमतोऽतुल्या एव । कदाचित् कदाचित् तुल्यपरिणामानां तुल्या अपि भवन्ति, विषमपरिणामानामतुल्याश्च । ननु कतिविधास्ते परिणामा येषां विशेषाः कर्मबन्धान विशेषयन्ति ? ।
उच्यते-तीव-मन्द-मध्यमभावास्तथा ज्ञातभावोऽज्ञातभावश्च कर्मबन्धानां विशेषे हेतवो भवन्ति, एवं वीयविशेषस्तथाऽधिकरणविशेषोऽपि तत्र हेतुः।।
तत्र तीव्र:=प्रकृष्टो भावः परिणामस्तीवभावः, स च सातिशयः, तद्यथा-तीवस्तीव्रतरस्तीव्रतम इति । कारणभेदात् कार्य भेदो भवति, कार्यभेदोऽपि कारणभेदं ज्ञापयति, अतः परिणाममात्रापेक्षया आत्मा कर्म बध्नाति । तथा मन्दभाव, मध्यमभाव, ज्ञातभाव, अज्ञातभाव, वीर्यविशेष और अधिकरण-विशेष से इस आस्रव में विशेषता मानी गई है । जीवों के परिणाम जब अनेकरूप होते हैं तब उनके भेद से आये हुए कर्मों का बंध भी अनेक प्रकार का होता है-कभी तुल्य भी होता है और कभी अतुल्य भी होता है, यह नियम नहीं है कि तुल्य ही हो या अतुल्य ही हो। तुल्यपरिणामवाले जीवों के कर्मों का बंध तुल्य और अतुल्यपरिणामवाले जीवों के कर्मों का बंध अतुल्य भी होता है। अत्यन्त बढे हुए क्रोधादि कषायों द्वारा जो प्रकृष्ट-तीव्रपरिणाम होते हैं वे तीव्रभाव हैं । “तीव्रभाव" यह सामान्य शब्द है। तीव्र, तीव्रतर और तीव्रतम इस प्रकार इस भावकी ३ अवस्थाएँ होती हैं, જ્ઞાતભાવ, અજ્ઞાતભાવ, વીર્યવિશેષ અને અધિકરણવિશેષથી એ આસવમાં વિશેષતા માનવામાં આવી છે.
જેના પરિણામ જ્યારે અનેકરૂપ થાય છે, ત્યારે તેના ભેદથી કર્મના બંધ પણ અનેક પ્રકારના થઈ જાય છે. કયારેક સમાન પણ હોય છે, અને કયારેક અસમાન પણ થાય છે. આ નિયમ નથી કે સમાન કે અસમાન જ હોય. સમાનપરિણામવાળા જીને કર્મોને બંધ સમાન અને અસમાનપરિણામવાળા અને કમેને બંધ અસમાન પણ હોય છે, બહુ જ વધેલા કેધાદિક કષાય દ્વારા જે પ્રકૃe-તીવ્ર પરિણામ થાય છે તે તીવ્રભાવ છે, “તીવ્રભાવ” આ સામાન્ય શબ્દ છે. તીવ્ર, તીવ્રતર અને તીવ્રતમ એ પ્રમાણે આ ભાવની ત્રણ અવસ્થાઓ થાય છે, તેની ત્રણ અવસ્થાએ થવાનું કારણે,
શ્રી વિપાક સૂત્ર
