________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२५ उ.५ ०२ सागरोपमादि कालमाननिरूपणम्
द्वयादिसमयोनो भवेत्, एवं सति च नास्ति तयोः समत्वं ततोऽनन्तगुणोऽतीतकाळतोऽनागतकालः, अतएव नासौ अनागतकालोऽनन्तेनापि कालेन गतेन क्षीयत इति । अत्राह - इह यद् अतीतानागतकालयोः समत्वं कथितं तत् उभयोरपि आद्यन्ताभावमात्रेण विवक्षितम्, यत् अतीतानागतकाळयो नदिनपि चान्त इति एतच्चादौ निवेदितमेवेति । 'सब्बद्धाणं भंते । किं संखेज्जाओ अणागयदाओ पुच्छा' सर्वार्द्धा खलु भदन्त ! किं संख्यातानागताद्धारूपा अथवा असंख्यातानागताद्धारूपा यद्वा अनन्तानागताद्वारूपा भवतीति पृच्छा' प्रश्नः । तो उसके व्यतीत हो जाने पर अनागत काल एक समय कम होगा और इस प्रकार दो तीन चार आदि समय घटते २ उन दोनों में समानता रहेगी नहीं इसलिए अनागतकाल अतीतकाल से अनन्तगुणा हैं इसी कारण यह अनागतकाल अनन्तकाल के व्यतीत हो जाने पर भी नष्ट नहीं होता है।' सो इसका उत्तर इस प्रकार से है कि यहां अतीत काल और अनागतकाल जो समान कहा गया है सो उनकी अनादिता और अनन्त को लेकर कहा गया है। अर्थात् जैसे अतीत काल की आदि नहीं है वैसे ही अनागत काल का अन्त भी नहीं है । सो यह बात पहिले ही प्रकट कर दी गई है ।
'वाणं भंते! किं संखेज्जाओ अणागयद्धाओ पुच्छा' इस सूत्र द्वारा श्रीगौतमस्वामी ने प्रभुश्री से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! सर्वाद्धारूप सर्वकाल क्या संख्या अनागत कालरूप होता है ? अथवा असंख्यात अनागतकालरूप होता है ? अथवा अनन्त अनागत कालरूप होता है ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'गोयमा ! णो संखेज्जाओ अणाઅર હાય તે। તેના વીતી ગયા પછી અનાગતકાળ એક સમય કમ હાય છે, અને આ રીતે બે, ત્રણ ચાર વિગેરે સમય ઘટતા ઘટતા તે બન્નેમાં સરખાપણુ રહેશે નહી. તેથી અનાગતકાળ અતીતકાળ કરતાં અનંતગણુા છે, આકારણથી મા અનાગતકાળ અનંતકાળના વીતી જવાં છતાં પણ નાશ પામતા નથી, આનુ સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે-અહિયાં અતીતકાળ અને અનાગતકાળ ને જે સરખા કહયા છે. તે તેમાં અનાદિપણા અને અનતપણાને લીધે કહેલ છે. અર્થાત્ જે પ્રમાણે અતીતકાળની આદિ નથી તેજ પ્રમાણે અનાગતકાળને મ'ત પણ નથી આ હકીકત પહેલા જ પ્રગટ કરેલ છે.
'सव्वाणं भंते कि' संखेज्जाओ अणागयद्धाओ पुच्छा' हे भगवन् सर्वाદ્વારૂપ સવકાળ શું સખ્યાત અનાગતકાળ રૂપ હાય છે ? અથવા અસંખ્યાત અનાગતકાળ રૂપ હાય છે? અથવા અનંત અનાગતકાળ રૂપ હોય છે? या प्रश्नना उत्तरमा अलुश्री छे - "गोयमा णो संखेज्जाओ अणागयद्धाओ
भ० ५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૬
३३
