________________
५९६
भगवती सूत्रे
कारकम् अन्तः शुषिररहितं झल्लरीवत् मोदकद्वा २, व्यस्रं त्रिकोणं शृङ्गाटक फलवत् ३, चतुरस्त्र - समचतुष्कोणं पीठवत् ४, आयतम् - दीर्घ दण्डवत् ५, अनित्थंस्थम् - पूर्वोक्ता कारातिरिक्ताकारकम् ६, एतानि षट्कारकाणि संस्थानानि भवन्तीति । 'परिमंडला णं भंते ! संठाणा दव्वट्टयाए किं संखेज्जा असंखेज्जा अनंता' परिमण्डलानि खलु भदन्त ! संस्थानानि द्रव्यार्थतया किं संख्येयानि असंख्येयानि अनन्तानि वा भदन्त ! परिमण्डलसंस्थानवन्ति द्रव्याणि द्रव्यरूपमर्थमाश्रित्य कि संख्येयानि असंख्येयानि अनन्तानि वेति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, खाली (पोला) होता है वृत्त जो संस्थान है वह गोलाकार होता है अर्थात् भीतर में भरा हुआ (ठोस) होता है। यह संस्थान झल्लरी के जैसा अथवा मोदक के जैसा ठोस होता है । शृङ्गाटक फल-सिंघाडे के आकर जैसा जो संस्थान होता है वह व्यस्त्र संस्थान है। पीठ के जैसा जो समकोण चारों कोने जिसके बराबर सम होते हैं ऐसा जो संस्थान होता है वह चतुरस्र संस्थान है दण्ड के जैसा जो संस्थान लम्बा होता है वह आयत संस्थान है। पूर्वोक्त आकारों से अतिरिक्त आकार वाला जो संस्थान होता है वह अनित्थंस्थ संस्थान है। ये छ प्रकार के संस्थान हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'परिमंडला णं भंते! संठाणा दव्व
याए कि संखेज्जा असंखेज्जा अनंता' हे भदन्त ! परिमंडल संस्थान द्रव्यार्थरूप से क्या संख्यात हैं अथवा असंख्यात हैं अथवा अनन्त हैं ? तात्पर्य प्रश्न का ऐसा है कि परिमंडल संस्थान वाले द्रव्य, द्रव्य रूप
છે. અને અ ંદરથી છિદ્રો વાળુ હાય છે. વૃત્ત નામનું જે બીજુ સંસ્થાન છે, તે મેળ આકારનું હાય છે. અને અંદર છિદ્ર વગરનુ ડાય છે. આ સસ્થાન ઝાલર પ્રમાણે અથવા મેાદક-લાડુના પ્રમાણે હાય છે. શગાટક કુલ-શી ઘેાડાના આકાર જેવું જે સંસ્થાન હેાય છે, તે વ્યસ્ર સંસ્થાન છે. પીઠ-પાટની માફક જેના ચારે ખૂણા ખરાખર સરખા હોય છે, એવું જે સંસ્થાન ડાય છે, તે સમકાણુ-સમચતુરસ્ર સંસ્થાન છે, દઉંડની માફક જે સસ્થાન લાંબુ ડાય તે આયત સસ્થાન છે. આ પૂર્વક્તિ આકારો શિવાયના આકારવાળું જે સસ્થાન ડાય છે, તે અનિદ્ઘ થ સંસ્થાન છે. આ રીતે આ છ પ્રકારના સંસ્થાના કહ્યા છે. हवे गौतमस्वामी प्रभुने मे पूछे छे - 'परिमंडला णं भंते ! संठाणा दव्योप किं सखेज्जा असंखेज्जा अनंता' हे भगवन् परिभउस संस्थान દ્રુઠ્યા રૂપથી શુ' સંખ્યાત છે ? અથવા અસખ્યાત છે? અથવા અનત છે? આ પ્રશ્નનું તાપ એવુ` છે કે-પરમ'ડલ સ`સ્થાન વાળું દ્રવ્ય દ્રવ્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૫
