________________
१२०
भगवतीसूत्र इमे नारका नरके समुत्पद्यन्ते न तत्रान्येषां सामर्थं कारणमपि तु नारकजीवानां स्वकीयकर्मात्मकमेव सामर्थ्य कारणम् , येन नारकाः तत्र समुत्पद्यन्ते । ईश्वरादि मभावात् नरकादो नारकस्योत्पत्तिस्वीकारे ईश्वरवैषम्यनैघण्ययोः प्रसङ्गात् अतः स्वकीयसामर्थेनैव समुत्पत्ति भवति न तु परसामर्थेनेति । एवं जाव वेमाणिया' एवं यावद्वैमानिकाः, एवं नारकवदेव वैमानिकपर्यन्तेषु त्रयोविंशतिदण्डके. ध्वपि ज्ञातव्यम् एकेन्द्रियादारभ्य वैमानिकान्तजीवाः नारकवदेव स्वसामर्थ्य व उत्पद्यन्ते न तु परसामर्थ्य नेति भावः । उद्वर्तनायामपि स्वसामर्थ्यस्यैव प्रयोजकत्वं दयितुमाह-'नेरइया णं' इत्यादि। 'नेरइया णं भंते !' नैरयिकाः खलु भदन्त ! में उत्पन्न होते हैं सो उस उत्पत्ति में अन्य-ईश्वर, काल आदि की शक्ति कारण नहीं है किन्तु नारक जीवों का अपना ही कर्मरूप सामर्थ्य कारण है इसीसे नारक वहां उत्पन्न होते हैं-यदि ईश्वरादि के प्रभाव से नरकादि में नारक की उत्पत्ति स्वीकार की जावे तो ईश्वर में विषमता और निर्दयता की आपत्ति प्रसक्त होती है अतः अपनी शक्ति से ही समुत्पत्ति नरक में नारक जीवों की होती है पर की शक्ति से नहीं ऐसा ही मानना उचित है । 'एवं जाव वेमाणिया' इसी प्रकार का कथन उत्पत्ति के विषय में वैमानिक तक के २३ दण्डकों में भी जानना चाहिये अर्थात् एकेन्द्रिय से लेकर वैमानिक तक के जीव नारकों के जैसे अपनी सामर्थ्य से ही उत्पन्न होते हैं-पर सामर्थ्य से नहीं।
अब सूत्रकार उद्वर्तना में अपनी सामर्थ्य ही प्रयोजक है इस बातको प्रकट करने के लिये प्रश्नोत्तर के रूप में कहते हैं-'नेरझ्या भंते ! कि
એ છે કે નારક જીવ નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે ઉત્પત્તિમાં અન્ય-ઈશ્વર-કાળ વિગેરેની શક્તિ તેમાં કારણરૂપ હોતી નથી. પરંતુ નારક એ પોતે કરેલા કર્મરૂપ પિતાનું જ સામર્થ્ય કારણ છે. તેથી જ નારક ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. જે ઈશ્વરાદિના પ્રભાવથી નરક વિગેરેમાં નારકની ઉત્પત્તિ સ્વીકારવામાં આવે તે ઈશ્વરમાં વિષમ પણ અને નિર્દયપણાની આપત્તિ ઉપસ્થિત થશે. જેથી પિતાની શક્તિથી જ નરકમાં નારકની ઉત્પત્તી થાય છે. બીજાની શક્તિથી નહીં એજ भान योग्य राय छे. 'एव जाव वेमाणिया' मा शतर्नु थन उत्पत्ति વિષયમાં વૈમાનિક સુધીના ૨૩ તેવીસ દંડકમાં પણ સમજવું અર્થાત એકે. ન્દ્રિયથી લઈને વૈમાનિક સુધીના છ નારકની માફક પિતાના સામર્થ્યથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. બીજાના સામર્થ્યથી નહીં.
હવે સૂત્રકાર ઉદ્વર્તાનામાં પિતાનું સામર્થ્ય જ ઉપયોગી છે એ વાત त प्रश्नोत्तर३१ थन ३२ छ, 'नेरइया णं भंते ! किं आइड्ढीए उवषट्टति
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૪
