________________
७८४
भगवतीसूत्रे कपोतशब्दस्य कूष्माण्डरूपार्थमतिपादितत्वात् व्याकरणादिना तस्य तदर्थे शक्तिनिर्णय संभवात्, व्याकरणादीनां कोषस्य च समानतयैव शब्दशक्तिग्राहकत्वात् नच भगवतो महावीरस्य आप्तत्वेऽपि तदुक्तपूर्ववाक्यस्य कूष्माण्डकार्थे तात्पर्यसत्वेकथं तत्तात्पर्य ज्ञानमन्येषामिति न वाच्यम्? वृत्तिकारादिभिस्तथार्थस्य व्याख्यातत्वेन शुद्धपरम्परया तत्तापर्यनिर्णयसंभवात्, कथमन्यथा तत्तात्पर्यज्ञानं.विना वृत्तिकारादय स्तद्वाक्यस्य उक्तार्थपरतया व्याचक्षीरन्, अतस्तेषामपि आचार्यपरम्परया भगवतस्तात्पर्यज्ञानमासीभी कपोतशब्द का अर्थकूष्माण्डफलरूप से प्रसिद्ध नहीं है । सो नहीं क्योंकि वैद्यक शब्दकोष में कपोत शब्द का कूष्माण्डरूप अर्थप्रतिपादित हुभा है तथा व्याकरण आदि के द्वारा उसकी शक्ति का निर्णय उस अर्थ में हो जाता है। व्याकरण आदि और कोष ये समानरूप से ही शब्दशक्तिके ग्राहक होते हैं । यदि यहां पर ऐसी आशंका की जाय की भगवान महावीर तो आप्त थे-इमलिये उनके द्वारा प्रयुक्त पूर्वोक्त पूर्ववाक्य का तात्पर्य कूष्माण्डरूप अर्थ में था-परन्तु फिर भी अन्यजनों को उस वाक्य के तात्पर्य का ज्ञान कैसे हुआ? तो इसका उत्तर यह हैकिवृत्तिकारादिकों ने इसी प्रकार से इस वाक्य का अर्थ प्रकट किया है-इस कारण शुद्ध परम्परा ने पूर्व में इसी प्रकार वाक्य के तात्पर्य का निर्णय किया है । ऐसा संभव हो जाता है, ऐसी बात न होती तो इस वाक्य के तात्पर्य का ज्ञान हुए बिना वृत्तिकारादिक इस वाक्य की उक्तार्थपरकरूप से कैसे व्याख्या करते। इससे यह बात कही जा सकती है उनको भी आचार्यपरम्परा से भगवान् के तात्पर्य का ज्ञान ફલરૂપે પ્રસિદ્ધ નથી, તે એ વાત સ્વીકારી શકાય તેમ નથી, કારણ કે વૈદ્યક શબ્દકોષમાં કપોત શબ્દને કૂષ્માંડકરૂપ અર્થ પ્રતિપાદિત થયે છે. તથા વ્યાકરણ આદિ દ્વારા તેની શકિતને નિર્ણય તે અર્થમાં થઈ જાય છે. વ્યાકરણ આદિ અને કષ, તેઓ સમાન રૂપે જ શબ્દશકિતના ગ્રાહક હોય છે. જે અહી એવી આશંકા સેવવામાં આવે કે ભગવાન મહાવીર તે આત હતા, પરંતુ અન્ય જનેને તે વાયના તાત્પર્યાનું જ્ઞાન કેવી રીતે થયું ? તો તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે–વૃત્તિકારાદિકે એ આ પ્રકારે જ આ વાક્યને અર્થ પ્રકટ કર્યો છે–આ કારણે શુદ્ધ પરપરાએ પૂર્વે આજ પ્રકારે આ વાકયના તાત્પર્ય નિર્ણય કર્યો છે, એ સંભવ હોઈ શકે છે. જે એવી વાત ન હોત તે આ વાકયના તાત્પર્યાનું જ્ઞાન થયા વિના વૃત્તિકારાદિકે આ વાકયની ઉકત્તાઈપરક રૂપે કેવી રીતે વ્યાખ્યા કરી શકત ? તેથી એવું કહી શકાય કે તેમને પણ આચાર્યો પરસ્પરા વડે ભગવાનના તાત્પર્યાનું જ્ઞાન હતું જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૧
