________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १४ उ० १ सू० २ नरकगतिनिरूपणम् १५३ बाहू यस्य स तथाविधः चर्मेटकद्धामुष्टिकसमाहतनिचितगात्रकाय:-चर्मेष्टकया इष्टकाखण्डभृतचर्मकुतुपरूपया,द्रघणेन=मुद्रेण, मौष्टिकेन, मौष्टिका मुष्टिप्रमाणः प्रोतचर्मरज्जुकः पापामगोलास्तेन च समाहतानि-व्यायामाभ्यासकरणे प्रवृतौ सत्यां कुट्टिनानि, अतएव निचितानि-निविडानि पुष्टानि गात्राणि-अङ्गानिहस्ताद्यवयवा यत्र सः तथाविधः कायो यस्य स तथाविधः, औरसबलसमन्यागतः-आन्तरबलयुक्तः लङ्घनप्लानजवनव्यायामसमर्थः-लङ्घने-उल्लंघने प्लवन उत्पतने जविन:-वेगवान् , अतएव यामे समर्थः, तथा छेक:-निपुणः, दक्षः शीघकारी प्राप्जार्थ:-अधिकतर्मणि निष्ठां प्राप्तः, कुशलः-आलोचितकारी मेधावी-सकृतश्रुत्दृष्टकर्मा', निपुणः उपाय ज्ञः, एवंविधस्य पुरुषस्य शीघ्र जैसे, एवं अर्गला के जैसे हों, चमेष्टक, दुघण और मुष्टिक की, व्यायाम करते समय की मार से जिसके शरीर के अंग पुष्ट हो । ईटों के टुकडों से भरी हुई चमडे की कुपिया का नाम चमेंष्टक है। मुद्गर का नाम द्रुघण है । मुष्टिप्रमाण जो पत्थर का गोला होता है जिसमें चमडे की रस्सी पोई रहती है उसका नाम मौष्टिक है। व्यायाम करते समय पहिलवान लोग इनसे अपने हस्तादिक अवयवों को कूटते हैंजिससे वे बहुत पुष्ट हो जाते हैं। औरसवलसमन्वागत होआन्तरिकवल से युक्त हो । लङ्घन, प्लवन और उत्पतन में वेगवाला हो और व्यायाम करने में समर्थ हों, तथा-छेक हो-निपुण हो, दक्ष हो -शीधकारी हो, प्राप्तार्थवाला हो-अधिकृत कार्य में निष्ठा को प्राप्त हो, कुशल हों-सोच समझकर काम करनेवाला हो, एकबार देखने पर या सुनने पर कार्य को समझ लेने वाला हो, उपाय जानने वाला हो। દ્રઘણુ અને મુષ્ટિકની જેવાં જેમનાં અંગે પુષ્ટ હોય, (ઈ ના ટુકડાથી मरेकी यामडानी थेशीनु नाम 'यट' छे. भुगणने 'द्रुघ' ४३ छ, મૃષ્ટિપ્રમાણ જે પત્થરનો ગોળ હોય છે અને જેમાં ચામડાની દેરી પરોવેલી રહે છે, તેનું નામ મૌષ્ટિક છે. વ્યાયામકરતી વખતે પહેલવાને તે મુષ્ટિક વડે પોતાના હસ્તાદિક અલ્યોને કૂટે છે. આમ કરવાથી તેમનાં તે અવયવે ખૂબ જ પુષ્ટ થાય છે.) જે રસબલસમન્વાગત (આન્તરિક બળથી યુકત) હોય, તથા જે લંઘન, હવન અને ઉત્પતનમાં વેગવાળો હાય, વ્યાયામ કરવાને સમર્થ હોય, નિપુણ હોય દક્ષ હાય (બરાબર વિચારીને કામ કરનાર હાય), એક જ વાર દેખવા કે સાંબળવાથી કાર્યને સમજી લેનારે હેય, એવાં યુવાનાદિ વિશેષણોવાળા પુરુષના હાથની ગતિ
भ० २०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૧
