________________
भगवतीस्त्रे गौतम ! इयं खलु रत्नपभापृथिवी नो चरमा, नो अचरमा, नो चरनान्तपदेशाः, नो अचरमान्तप्रदेशाः, किन्तु नियमात् अचरमम् , चरमाणि चं चरमान्तमदेशाच, अचरमान्तमदेशाश्व, तत्र चरमाण्येवान्तर्वतित्वात् अन्ताश्चरमान्तास्तेषां प्रदेशास्तथा चरमान्तप्रदेशाः, एवम् अचरमम् एवान्तो विभागोऽचरमान्तस्तस्य प्रदेशा अवरमान्तपदेशाः, भगवतो 'नो चरमा'-इत्याधुत्तरस्यायमाशयः- यदि रत्नप्रभाया मध्येऽन्या पृथिवीस्यात्तदा तस्याश्चरमत्वं वक्तुं पायें तापि, किन्तु नान्या पृथिवी तन्मध्यवर्तिनी वर्तते अतो न चरमा रत्नप्रभा, चरमत्वस्य सापेक्षतया अत्रापेक्षणीयान्तराभावात्, एवं यदि रत्नप्रभाया बाह्यतोऽन्या पृथिवी स्यात् तदा तदपेक्षया रत्नप्रभाया अचरमत्त्वं वक्तुं पायें तापि किन्तु नान्या बहिरस्ति अतोऽचरमापि रत्नप्रभा न भवितुमर्हति, तथा च रत्नप्रभा न पश्चिमा, नापि मध्यमा इति भावः, चरमान्त प्रदेशोंवाली है ? या अचरमान्त प्रदेशोंवाली है ? इस प्रकार चार बहुवचनान्त चरमाचरमपद विषयक प्रश्न हैं। सो इन प्रश्नोंका उत्तर प्रभु ने ऐसा दिया है कि गौतम ! यह रत्नप्रभा पृथिवी न प्रान्तवर्तिनी है और न अप्रान्त मध्यवर्तिनी है। क्यों कि रत्नप्रभा पृथिवी के मध्य में यदि अन्य पृथिवी होती तो उसमें चरमता कही भी जा सकती थी, परन्तु एसी बात तो है नहीं- क्यों कि उसके मध्य में और कोई दूसरी पृथिवी नहीं है। इसलिये रत्नप्रभा पृथिवी में चरमता नहीं आती है। क्यों कि चरमता यह धर्म सापेक्ष होता है। अपेक्षणीय के अभाव में चरमता उसमें नहीं मानी जाती है। इसी तरह से यदि रत्नप्रभा पृथिवी के बाहर की ओर अन्य कोई पृथिवी होती तो उमकी अपेक्षा वह रत्नमभा पृथिवी मध्यवर्तिनी कहलाती-किन्तु उसके पहिले और उसके बादमें પ્રદેશવાળી છે. આ રીતે ચાર બહુવચનાન્ત ચરમાં ચરમ પદ વિષયક પ્રશ્ન કર્યા છે, તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વી પ્રાંતવતીની નથી. અને અપ્રાંતવતીની–મધ્યમ વતની પણ નથી. કેમકે રત્નપ્રભા પૃથ્વીની મધ્યમાં જે અન્ય પૃથ્વી હોય તે તેમાં ચરમતા કરી શકાય છે. પરંતુ એવી વાત નથી કેમકે તેની મધ્યમાં બીજી કઈ પૃથ્વી નથી. એટલા માટે રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ચરમતા સંભવતી નદી કારણકે ચરમતા એ ધર્મ સાપેક્ષ હોય છે. અપેક્ષણયના અભાવમાં ચરમતા તેમાં માની શકાય નહીં એજ રીતે જે રત્નપ્રભા પૃથ્વીની બહારની તરફ બીજી કઈ પૃથ્વી હિય તે તે અપેક્ષાએ તે રત્નપ્રભા પૃથ્વી તે મધ્યવતીની કહેવાતું કિંતુ તેની પહેલાં કે
श्री. भगवती सूत्र :
