________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. ८ उ. २ २. ५ ज्ञानभेदनिरूपणम् ३६७ श्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानलक्षणानि भजनया, केषांचित् निरयगामिनां द्वे अज्ञाने केषाश्चित त्रीणि अज्ञानानि भवन्ति, तत्र असंज्ञीनां नरकगामिनां द्वे अज्ञाने भवतः अपर्याप्तकत्वेन विभङ्गज्ञानाभावात्, संज्ञिनां तु मिथ्यादृष्टीनां त्रीणि अज्ञानानि भवप्रत्ययविभङ्गज्ञानसंभवात्, एतदभिमायेणाह-त्रीणि अज्ञानानि भजनया इति । गौतमः पृच्छति-'तिरियगइया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी?' हे भदन्त ! तिर्यग्गतिकाः-तिर्यक्षु गतिर्गमनम् येषां ते तिर्यग्गतिकाः तिर्यग्योनिगामिनः तदन्तरालवर्तिनः खलु जीवाः किं ज्ञानिनः, किं वा अज्ञानिनो भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! दो नाणा दो अनाणा नियमा' हे गौतम ! तिर्यग्गामिनो तदपान्तरालबर्तिनां जीवानां वे ज्ञाने, द्वे अज्ञाने नियमात् नियमतो भवतः, तत्र तीन अज्ञान भजनासे होते हैं । अर्थात् किन्हीं २ नरकगतिकजीवोंके दो अज्ञान होते हैं, और किन्हीं २ नरकगतिक जीवोंको तीन अज्ञान होते हैं । जो नरकगतिक असंज्ञीजीव होते हैं, उनके दो अज्ञान होते हैं। इनके अपर्याप्तक अवस्थामें विभंगज्ञानका अभाव रहता है। जो संज्ञी मिथ्यादृष्टिजीव नरकगतिक होते हैं उनको तीनअज्ञान होते हैं । क्योंकि इनमें अपर्याप्तावस्थामें भवप्रत्यय विभंगज्ञान होजाता है। इसी अभिप्रायको लेकर 'ऐसा कहा गया है कि भजनासे तीन अज्ञान होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'तिरियगया णं भंते ! जीवा किं नाणी, अन्नाणी' हे भदन्त ! जो जीव तिर्यग्गतिक हैं ऐसे जीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं 'गोथमा' हे गौतम ! 'दोनाणा, दोअन्नाणा नियमा' तिर्यग्योनिक जीवोंके दो ज्ञान और दो अज्ञान नियमसे होते हैं। तात्पर्य इसका यह है कि सम्यग्दृष्टि जीव अवधिज्ञानके नष्ट होजानेपर ही કેટલાકને ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે. જે નરકગતિ અસંજ્ઞીછવ હોય છે તેઓને બે અજ્ઞાન હોય છે. કારણ કે તેઓને અપર્યાપ્તક અવસ્થામાં વિલંગજ્ઞાન હોતું નથી. જે સંદી મિથ્યાદ્રષ્ટિજીવ નરકગતિ હોય છે તેઓને રણ અજ્ઞાન હોય છે. કેમકે તેમને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં ભવપ્રત્યય વિર્ભાગજ્ઞાન થઈ જાય છે. એ જ અભિપ્રાયને લઇને ભજનાથી ત્રણ मज्ञान डाय छे तेभ घुछ. प्र- 'तिरयगइयाणं भंते जीवा किं नाणी अन्नाणी' हे लगवन! नेतिय गति हाय छे ते ज्ञानी साप मानी ! 6.- 'गोयमा' है गौतम ! 'दो नाणा दो अन्नाणा नियमा' तयार यान अन रे मनान નિયમથી હોય છે. કહેવાનો હેતુ એ છે કે સમ્યગદ્રષ્ટિ જીવ અવધિજ્ઞાનને નાશ થયા પછી જ તિર્યમાં જાય છે. તે સમયે તેમને મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એમ બે જ્ઞાન હોય છે
श्री. भगवती सूत्र :